Skutki czynności prawnych w czasie

Skuteczność czynności prawnych w czasie jest szerokim zagadnieniem, które nie było dotychczas samodzielnym przedmiotem odrębnego opracowania monograficznego w polskiej doktrynie prawa cywilnego. Skutki czynności prawnych w czasie są przedmiotem szerszych analiz i wypowiedzi przedstawicieli doktryny prawa cywilnego zawartych w publikacjach dotyczących warunku, umowy rozwiązującej (actus contrarius) oraz umownego prawa odstąpienia. W orzecznictwie Sądu Najwyższego kwestia skutków czynności prawnych w czasie pojawiała się wprost albo implicite w orzeczeniach dotyczących wykonania prawa odstąpienia, potrącenia wierzytelności (compensatio), rozwiązania umowy będącej źródłem zobowiązania ciągłego, nadania mocy wstecznej umowie zawartej w formie szczególnej (z podpisami notarialnie poświadczonymi) w okresie, kiedy ta forma nie była zachowana (umowa była zawarta w zwykłej formie pisemnej), retroaktywnej zmiany statutu spółki akcyjnej ukierunkowanej na uniemożliwienie wykonania prawa do żądania zamiany akcji imiennych na akcje na okaziciela albo odwrotnie. W powyżej wskazanych kontekstach, w których pojawiło się zagadnienie skutków czynności prawnych w czasie, rozważano jedynie skutki prawne, czyli zmiany w sferze stosunków prawnych w postaci ich powstawania, zmian lub wygasania. Natomiast problematyka skutków faktycznych czynności prawnych w czasie nie była w ogóle obejmowana refleksją. Fragmentaryczny i poboczny charakter dotychczasowych analiz dotyczących skutków czynności prawnych w czasie oraz często spotykane w obrocie elementy czynności prawnych, a w szczególności umów, odnoszące się do ich skutków w czasie, świadczące o praktycznym znaczeniu tego zagadnienia, wskazywały na celowość przygotowania niniejszej monografii. Zawarte w niej rozważania dotyczą czynności cywilnoprawnych i ich skutków w czasie analizowanych głównie z punktu widzenia prawa cywilnego materialnego. Niektóre konkluzje dotyczące skutków czynności prawnych w czasie mogą jednak mieć znaczenie również poza prawem cywilnym materialnym. Wynika to stąd, że czynności cywilnoprawne i ich skutki mają znaczenie również w prawie cywilnym procesowym, prawie upadłościowym, prawie restrukturyzacyjnym, prawie administracyjnym, czy prawie karnym. Celem niniejszego opracowania jest analiza skuteczności czynności prawnych w czasie ukierunkowana na ustalenie podstaw prawnych i sposobów jej kształtowania, granic autonomii podmiotów prawa cywilnego w tym zakresie zarówno w świetle zasad ogólnych, jak i z uwzględnieniem właściwości poszczególnych rodzajów czynności prawnych. Problematyka skuteczności czynności prawnych w czasie jest uznawana w filozofii prawa za element dogmatyki prawa cywilnego. Natomiast rozważania dotyczące wewnętrznej struktury czasowej czynności prawnych stanowią domenę teorii prawa i w niniejszym opracowaniu są prowadzone jedynie w niezbędnym, z pewnością nieaspirującym do wyczerpującego, zakresie. W ramach tak określonych celów niniejszego opracowania możliwe było sformułowanie następujących pytań badawczych: 1) Czy w prawie prywatnym i jego nauce przyjmowana jest jednolita koncepcja czasu, czy też współistnieją różne sposoby pojmowania czasu? 2) Czy przyjęcie określonej koncepcji czasu w prawie prywatnym może mieć wpływ na wykładnię przepisów prawnych, w których ustawodawca odwołuje się do pojęcia czasu lub posługuje się jego jednostkami? Czy koncepcje czasu przyjmowane w prawie prywatnym mogą wywierać wpływ na wykładnię oświadczeń woli, w których podmioty prawa cywilnego posługują się jednostkami czasu? 3) Czy umiejscowienie w czasie skutków czynności prawnych jest warunkiem ich zaistnienia jako zdarzeń prawnych, czy też może mieć wpływ jedynie na ich skuteczność? 4) Czy, i jeśli tak, to na jakiej podstawie podmioty prawa cywilnego mogą w zakresie swojej autonomii kształtować skutki czynności prawnych w czasie? 5) Czy możliwe jest zidentyfikowanie ogólnych wyznaczników granic autonomii podmiotów prawa cywilnego w odniesieniu do kształtowania skutków czynności prawnych w czasie? Podstawową metodą wykorzystywaną w pracy nad niniejszą monografią jest metoda formalno-dogmatyczna. Ze względu na to, że ustalenie sposobów pojmowania czasu – jednego z kluczowych tytułowych pojęć – wymaga uwzględnienia pozaprawnych kontekstów, niezbędne było posłużenie się w pewnym zakresie również metodą hermeneutyczną. Pomocniczo, w szczególności przy dokonywaniu rekonstrukcji znaczenia pojęć i konstrukcji używanych powszechnie w różnych systemach prawnych, a istotnych z punktu widzenia tematu niniejszych rozważań, została wykorzystana metoda prawnoporównawcza. Niekiedy ustalenie aktualnej woli ustawodawcy, mającej wpływ na wykładnię obecnie obowiązujących przepisów prawa, wymagało prześledzenia szeregu zmian, jakim podlegała regulacja określonego zagadnienia oraz przyświecających im celów. W tych przypadkach konieczne było posługiwanie się metodą historyczną. Wybór metody formalno-dogmatycznej jako głównej metody analizy i poszukiwania uzasadnienia dla formułowanych wniosków jest podyktowany tym, że większość rozważań zawartych w niniejszym opracowaniu dotyczy rozwiązań normatywnych przyjętych przez polskiego ustawodawcę. Użycie metody hermeneutycznej było spowodowane koniecznością zarysowania szerszego kontekstu kulturowego, w którym kształtowało się pojmowanie czasu i jego jednostek, obejmującego dorobek filozofii, matematyki, fizyki i psychologii. W badaniach prawnoporównawczych głównym, chociaż nie jedynym, punktem odniesienia jest prawo niemieckie. Jest to uzasadnione podobieństwem polskiej i niemieckiej regulacji warunku i terminu, które stanowią bazę niektórych sposobów kształtowania skutków czynności prawnych w czasie. Polska regulacja warunku i terminu w szczególności w zakresie, w jakim kształtuje ona skutki ziszczenia się warunku oraz upływu terminu w czasie zawarta w art. 90 KC oraz art. 116 KC jest najbardziej zbliżona do regulacji niemieckiej zawartej w § 159 i 163 BGB. Regulacja skutków w czasie ziszczenia się warunku zawarta w kodeksie cywilnym francuskim (art. 1179 zd. 1 KC franc.), była pierwotnie oparta na odmiennych założeniach od przyjętych przez polskiego ustawodawcę w KZ, ustawie z 18.7.1950 r. przepisy ogólne prawa cywilnego, Dz. U. z 1950 r., Nr 34, poz. 311 oraz w KC. Zgodnie z art. 1179 zd. 1 KC franc. w jego pierwotnym brzmieniu warunek spełniony, zarówno zawieszający, jak i rozwiązujący, miał skutek wsteczny od dnia, w którym zobowiązanie zostało zaciągnięte. Po reformie KC franc. wprowadzonej w życie rozporządzeniem Nr 2016-131 z 10.2.2016 r.: Ordonnance Nr 2016-131 z 10.2.2016 r. portant réforme du droit des contrats, du régime général et de la preuve des obligations, które weszło w życie 1.10.2016 r., stan prawny w tym zakresie uległ zmianie i jest obecnie bliższy regulacji niemieckiej i polskiej. Nadal jednak poglądy doktryny i stanowisko orzecznictwa francuskiego są przydatne w badaniach nad skutkami czynności prawnych w czasie w świetle prawa polskiego w mniejszym stopniu niż poglądy doktryny i stanowisko orzecznictwa niemieckiego. Zasadniczo poza zakresem niniejszego opracowania pozostają skutki w czasie zdarzeń prawnych o charakterze materialnoprawnym innych niż czynności prawne, takich jak: obligatoryjnie prospektywna zgoda wyłączająca bezprawność naruszenia dobra, w tym w szczególności dobra osobistego oraz jej cofnięcie, retroaktywne złożenie przedmiotu świadczenia w postaci polskich pieniędzy do depozytu sądowego (art. 6932 § 2 KPC) oraz odebranie przedmiotu świadczenia z depozytu sądowego przez dłużnika (art. 469 § 2 KC), zapis na sąd polubowny, niezachowanie terminu prekluzyjnego określonego w art. 169 KSH na zgłoszenie zmian w jej umowie (art. 169 w zw. z art. 256 § 3 KSH) i jego wpływ na status prawny przedmiotu aportu wniesionego w związku z podwyższeniem kapitału zakładowego oraz inne zdarzenia prawne (sporządzenie aktu małżeństwa po zawarciu małżeństwa w formie wyznaniowej, które wywołuje skutek ex tunc, wypełnienie weksla in blanco wywołujące retroaktywny skutek, którego uznanie za czynność prawną bez żadnych zastrzeżeń może budzić wątpliwości). Zagadnienie skutków w czasie orzeczeń sądowych, decyzji administracyjnych, jak również innych zdarzeń o charakterze procesowym pozostało poza zakresem rozważań zawartych w niniejszym opracowaniu, ponieważ zostało ono poświęcone przede wszystkim zagadnieniom z zakresu prawa cywilnego materialnego. Ze względu na publiczny charakter regulacji procesowej rozważenie skutków w czasie orzeczeń sądowych, decyzji administracyjnych oraz innych zdarzeń procesowych wymaga odrębnej analizy. W doktrynie prawa procesowego zagadnienie skutków orzeczeń sądowych w czasie jest niekiedy przedmiotem ożywionej dyskusji, a nawet rozbieżności. Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć również o skutkach w czasie wykładni prawa dokonywanej w orzecznictwie sądowym, które również nie mieści się w temacie niniejszych rozważań. Odrębnego opracowania wymaga zagadnienie zakresu swobody regulacyjnej ustawodawcy w odniesieniu do kształtowania skutków czynności prawnych w czasie. W tym zakresie niezbędne jest przeprowadzenie pogłębionych badań dotyczących nie tylko prawa prywatnego, lecz również prawa konstytucyjnego. Niniejsze opracowanie można podzielić na dwie zasadnicze części. Części te nie są widoczne w formalnej strukturze opracowania, na którą składa się sześć merytorycznych rozdziałów. Te dwie części są jednak widoczne w świetle przedmiotu rozważań określonego w tytułach poszczególnych rozdziałów. Pierwsza część opracowania obejmuje rozważania dotyczące pojęć składających się na jego temat. Rozważania te są ukierunkowane na rekonstrukcję sposobu pojmowania czasu przede wszystkim w prawie prywatnym i nauce prawa prywatnego. Rozważania w tym zakresie odnoszą się nie tylko do ogólnego pojęcia „czasu”, lecz również do jego poszczególnych jednostek stosowanych w prawie prywatnym. Wykładnia przepisów prawa prywatnego w zakresie, w jakim ustawodawca posługuje się w nich jednostkami czasu, ma naturalne, chociaż pośrednie, przełożenie na kształtowanie skutków czynności prawnych w czasie przez podmioty prawa cywilnego. Analiza przepisów prawa prywatnego, w których ustawodawca posługuje się jednostkami czasu, doprowadziła do wyróżnienia w szczególności podstawowych jednostek czasu stosowanych w prawie cywilnym oraz modalnych jednostek czasu. Do tej części opracowania należą również rozważania dotyczące kształtowania skutków czynności prawnych w czasie. Są one ukierunkowane na identyfikację tych elementów czynności prawnych, za pomocą których kształtuje się ich skutki w czasie oraz na umiejscowienie tych elementów w modelu struktury czynności prawnej, ustalenie ich charakteru prawnego i znaczenia. Druga część niniejszego opracowania obejmuje analizę skutków wybranych czynności prawnych w czasie. Stanowi ona niejako operacjonalizację ogólnych rozważań zawartych w części pierwszej na przykładach wybranych, konkretnych czynności prawnych z różnych działów prawa cywilnego (część ogólna prawa cywilnego, prawo zobowiązań, prawo spadkowe, prawo rodzinne, prawo handlowe oraz prawo kolizyjne). Analizując skutki czynności prawnych w czasie nie sposób było nie odnieść się do zjawiska antydatowania czynności prawnych. Jego analizie poświęcony jest przedostatni rozdział, bezpośrednio poprzedzający podsumowanie całego opracowania. Zagadnienie skutków czynności prawnych w czasie i dotyczące go rozważania z natury rzeczy mają w pewnym zakresie charakter interdyscyplinarny w sensie formalnym (transdyscyplinarny). W opracowaniu monograficznym dotyczącym tego tematu nie podobna było nie podjąć próby zrekonstruowania sposobu pojmowania czasu w prawie prywatnym oraz w jego nauce, co wymagało wykraczających poza obszar nauk prawnych rozważań dotyczących najważniejszych koncepcji czasu. Analiza różnych sposobów pojmowania czasu przeprowadzona w kontekście prawa prywatnego doprowadziła do wniosku, że jej wyniki mają znaczenie nie tylko teoretyczne, poznawcze, lecz również praktyczne. Pluralizm koncepcji czasu występujący zarówno w naukach matematyczno-przyrodniczych, jak i w naukach humanistycznych jest w pewnym zakresie udziałem również nauki prawa prywatnego. Wprawdzie w świetle analiz przeprowadzonych w niniejszym opracowaniu uzasadnione jest stwierdzenie, iż w prawie prywatnym i jego nauce przyjmowana jest jednolicie linearna (matematyczna) koncepcja czasu, lecz już sposób określania jednostek czasu w przepisach prawa prywatnego pozwala na ich wykładnię albo w sposób korespondujący z augustiańską tradycją pojmowania czasu, albo w sposób korespondujący z tradycją fenomenologiczną zwłaszcza w ujęciu R. Ingardena mającą swe korzenie w filozofii stoickiej. Głównym kryterium pozwalającym na rozgraniczenie zakresu zastosowania każdej z tych dwóch tradycji pojmowania czasu w procesie wykładni i stosowania przepisów prawa prywatnego określających terminy jest rodzaj jednostek czasu, w których terminy są wyrażane. Można przyjąć, że określenie w przepisie prawa prywatnego terminu za pomocą podstawowych jednostek czasu w rozumieniu przyjętym w niniejszym opracowaniu (jednostki czasu z kalendarza gregoriańskiego oraz układu SI) uzasadnia jego wykładnię zgodnie z augustiańską tradycją pojmowania czasu, o ile istotne racje funkcjonalne nie przemawiają za innym wnioskiem. Natomiast w przypadku gdy termin jest określony w przepisie prawa prywatnego za pomocą modalnej jednostki czasu, uzasadnia to jego wykładnię zgodnie z fenomenologiczną tradycją pojmowania czasu. Fenomenologiczna tradycja pojmowania czasu w ujęciu R. Ingardena stanowi silne filozoficzne uzasadnienie dopuszczalności uwzględniania okoliczności, w których upływał termin określony za pomocą modalnej jednostki czasu, dla określenia ilości czasu potrzebnego do uznania in concreto, że termin się skończył. Ustalenia dotyczące czasu i jego jednostek w prawie prywatnym i jego nauce są związane z tematem niniejszego opracowania, ponieważ sposób wykładni tych przepisów prawa prywatnego, w których ustawodawca określa terminy, oddziałuje również na wykładnię analogicznych wyrażeń stosowanych przez strony czynności prawnych. Zgodnie z linearną (matematyczną) koncepcją czasu, której przyjęcie jest uzasadnione w prawie prywatnym i jego nauce, czas jest wszechogarniający. W kontekście tematu niniejszego opracowania oznacza to, że zarówno sama czynność prawna, jak i jej skutki są uczasowione – obrazowo – zanurzone w czasie. Uczasowienie czynności prawnej jako zdarzenia prawnego ma oczywiście wpływ na umiejscowienie w czasie jej skutków prawnych. Są to jednak dwa odrębne zagadnienia. Wiążą się one ze sobą, ponieważ data dokonania czynności prawnej jest najważniejszym, chociaż nie jedynym możliwym, punktem odniesienia na osi czasu, za pomocą którego można wyznaczać horyzont czasowy miarodajny dla ustalenia jej skutków. Z uczasowieniem samej czynności prawnej prima facie wydają się być związane zjawiska antydatowania oraz postdatowania czynności prawnej. W istocie odnoszą się one jednak bardziej do problematyki skutków czynności prawnych w czasie niż do umiejscowienia w czasie samej czynności prawnej jako zdarzenia. Odnosząc się do kwestii znaczenia umiejscowienia w czasie skutków czynności prawnej dla jej zaistnienia jako zdarzenia prawnego zależnego od woli stron, należy stwierdzić, że brak możliwości umiejscowienia skutków czynności prawnej w czasie może mieć wpływ na jej skuteczność, lecz nie uzasadnia uznania jej za tzw. czynność prawną nieistniejącą. Sytuacja, kiedy może ujawnić się kwestia wpływu na skuteczność czynności prawnej wadliwości tego jej elementu, który miał służyć umiejscowieniu w czasie jej skutków (klauzuli temporalnej), ma miejsce wtedy, gdy nie można rozstrzygnąć, czy zgodnym zamiarem stron było wyłączenie ogólnej prospektywnej klauzuli temporalnej, czy też nie. W takiej sytuacji niemożliwe jest bowiem rozstrzygnięcie kwestii, czy skutki czynności prawnej powinny być umiejscowione w czasie zgodnie z ogólną (prospektywną) klauzulą temporalną, czy też zgodnie z jedną ze szczególnych klauzul temporalnych. Niemożliwość umiejscowienia w czasie skutków czynności prawnej nie uzasadnia generalnie uznania jej za nieważną z powodu sprzeczności z ustawą, chyba że będzie zachodzić sprzeczność z jakimś przepisem szczególnym, z którego będzie wynikać konieczność umiejscowienia w czasie skutków określonej czynności prawnej w ogóle albo w ściśle określony sposób. Brak generalnych podstaw uzasadniających stosowanie sankcji nieważności wobec czynności prawnej obejmującej wadliwą klauzulę temporalną nie oznacza, że sankcja nieważności nie może być stosowana w przypadku, gdy sprzeczna z ustawą lub zasadami współżycia społecznego jest sama klauzula temporalna. Możliwość stosowania sankcji nieważności wobec klauzul temporalnych wynika z art. 58 § 3 KC. W przypadku, gdy klauzula temporalna jest skonstruowana na bazie warunku lub terminu, możliwe jest zastosowanie wobec niej sankcji przewidzianych w art. 94 KC. Nie ma ogólnego przepisu w KC wprost odnoszącego się do możliwości kształtowania skutków czynności prawnych w czasie przez ich strony. Nie budzi jednak wątpliwości, że zagadnienia tego dotyczy art. 56 KC odnoszący się do kształtowania skutków czynności prawnych przez ich strony. Kształtowanie skutków czynności prawnych w czasie jest bowiem elementem kształtowania jej skutków w ogóle. Klauzule temporalne mogą być dzielone na różne rodzaje z punktu widzenia różnorodnych kryteriów. Zasadniczym podziałem klauzul temporalnych jest ten, który pozwala wyróżnić ogólną (prospektywną) klauzulę temporalną (umocowaną przede wszystkim w performatywnym charakterze wypowiedzi stanowiących czynności prawnej oraz w art. 61 KC) oraz szczególne klauzule temporalne: odraczającą i retroaktywną sensu largo (retroaktywną sensu stricto oraz zaprzeszłą). Analiza poszczególnych rodzajów czynności prawnych uzasadnia wniosek, że różne klauzule temporalne nie wykluczają się wzajemnie. Tytułem przykładu należy wskazać, że skutki odrzucenia spadku są umiejscowione w czasie za pomocą zarówno zaprzeszłej, jak i prospektywnej klauzuli temporalnej (art. 1018 oraz 1020 KC). Zasadniczy podział klauzul temporalnych na prospektywną, odraczającą i retroaktywną sensu largo rodzi pytanie o zakres autonomii podmiotów prawa cywilnego w odniesieniu do kształtowania skutków czynności prawnych w czasie za pomocą każdej z nich. Zakres ten nie jest jednakowy. Jego zróżnicowanie nie wyraża się jednak w tym, że kształtowanie skutków czynności prawnych za pomocą jednego rodzaju klauzul temporalnych możliwe jest na ogólnych zasadach, a za pomocą innych klauzul temporalnych tylko wtedy, gdy przepis szczególny wyraźnie to przewiduje. Analiza skuteczności w czasie wybranych czynności prawnych uzasadnia wniosek, że przepisy prawa prywatnego, które wprost odnoszą się do tej kwestii, nie mają na celu wyznaczania granic autonomii podmiotów prawa cywilnego, lecz są wyrazem woli ustawodawcy odnośnie do modelowej klauzuli temporalnej, mającej zastosowanie in concreto, gdy strony czynności prawnej nie postanowią inaczej. Nie oznacza to, że w systemie prawa cywilnego nie ma w ogóle przepisów wprost regulujących zakres autonomii podmiotów prawa cywilnego odnośnie do kształtowania skutków czynności prawnych w czasie. Przykładem takiego przepisu jest art. 806 § 2 KC. Jednakże wśród przepisów odnoszących się do skuteczności czynności prawnych w czasie takie przepisy jak art. 806 § 2 KC, w którym ustawodawca wprost przewiduje możliwość odmiennego ukształtowania skuteczności w czasie umowy ubezpieczenia w stosunku do zasad ogólnych, delimitując zakres autonomii w tym zakresie, nie zdarzają się często. W świetle całokształtu regulacji sutków czynności prawnych w czasie poddanej analizie w niniejszym opracowaniu uzasadniony jest wniosek, że przepisy takie jak art. 806 § 2 KC nie mają przesądzającego znaczenia dla kierunku i konkluzji ogólnej dyskusji dotyczącej zakresu autonomii w tej kwestii, w szczególności nie powinny one stanowić podstawy do wyprowadzania ogólnych wniosków w drodze rozumowania a contrario. Czynniki kształtujące zakres autonomii podmiotów prawa cywilnego w odniesieniu do kształtowania skutków czynności prawnych w czasie oddziałują raczej w sposób pośredni, niejako refleksowo. Jest to widoczne w szczególny sposób w analizie dotyczącej retroaktywnych zmian aktów założycielskich spółek handlowych. W jej rezultacie okazało się, że na zakres autonomii w odniesieniu do nadawania retroaktywnego charakteru zmianom aktów założycielskich spółek handlowych istotny wpływ mają zasada pacta tertiis nec nocent nec prosunt, zasada ochrony zaufania w tym zasada ochrony nabywców w dobrej wierze, jak również zasada tempus regit actum i favor contractus. Dwie ostatnie z powołanych zasad mają szczególne znaczenie przy ocenie dopuszczalności wprowadzania retroaktywnej zmiany aktu założycielskiego dotyczącej zasad reprezentacji i ocenie jej wpływu na czynności prawne dotychczas dokonane przez spółkę. Poza zasadą tempus regit actum żadna z wymienionych nie ma bezpośredniego związku z zagadnieniami temporalnymi. Ze względu na to, że granice autonomii podmiotów prawa prywatnego są określane przez ustawodawcę w różnorodny sposób, nierzadko nie wprost, ich precyzyjne określenie a priori wydaje się być zadaniem niemożliwym do wykonania. Odnosi się to w szczególności do granic autonomii podmiotów prawa cywilnego w odniesieniu do dokonywania czynności prawnych odroczonych i retroaktywnych z woli stron. Możliwe i wydaje się, że potrzebne i celowe jest podejmowanie prób identyfikowania czynników, które w odniesieniu do wszystkich czynności prawnych lub w odniesieniu do poszczególnych ich rodzajów będą pomagać w precyzyjnym określaniu granic autonomii w kwestii kształtowania ich skutków w czasie. Z natury niekompletny i niewyczerpujący charakter katalogu tych czynników zawarty w niniejszym opracowaniu nie może zwalniać z analizy i refleksji, czy w konkretnej sytuacji nie należy wziąć pod uwagę jakiegokolwiek innego czynnika, który może mieć in concreto kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia, czy określona czynność prawna jest skuteczna ze względu na sposób ukształtowania jej skutków w czasie. Przechodząc do konkluzji dotyczących zakresu autonomii podmiotów prawa cywilnego w odniesieniu do kształtowania skutków czynności prawnych w czasie, podkreślenia wymaga, że jest ona najszersza w przypadku, gdy są one wyznaczane za pomocą ogólnej (prospektywnej) klauzuli temporalnej. Wynika to stąd, że w największym stopniu koresponduje ona z naturą czynności prawnych jako zdarzenia prawnego, które konstytuuje oświadczenie woli, będące z punktu widzenia filozofii języka wypowiedzią performatywną. Oznacza to, że skutki największej liczby czynności prawnych mogą być umiejscowione w czasie za pomocą ogólnej (prospektywnej) klauzuli temporalnej. Chociaż nie w każdym przypadku skutki czynności prawnej w czasie mogą być wyznaczone wyłącznie za pomocą ogólnej (prospektywnej) klauzuli temporalnej (np. odrzucenie spadku – art. 1018 § 1 i art. 1020 KC). Odraczające klauzule temporalne mogą być zamieszczane już w nieco mniejszej liczbie czynności prawnych niż ogólna (prospektywna) klauzula temporalna. Wynika to z faktu, że kształtowanie skutków czynności prawnych w czasie za pomocą odraczającej klauzuli temporalnej opiera się na konstrukcji warunku lub terminu w rozumieniu prawa cywilnego (art. 89 i 116 KC). Stąd w tym przypadku zakres autonomii podmiotów prawa cywilnego jest zdeterminowany w znacznej mierze dopuszczalnością zastrzegania warunków oraz terminów w czynnościach prawnych. Z zakresu zastosowania odraczających klauzul temporalnych wyłączone są czynności prawne obligatoryjnie bezwarunkowe i bezterminowe. Do wyznaczników zakresu autonomii odnośnie do kształtowania odraczających klauzul temporalnych można zaliczyć również zasadę ograniczonego w czasie obowiązywania stosunków obligacyjnych, zmiany stanu prawnego, wskutek których treść lub cel czynności prawnej obejmującej odraczającą klauzulę temporalną stają się sprzeczne z ustawą lub zasadami współżycia społecznego oraz czynniki mające wpływ na istnienie podmiotu lub przedmiotu, do którego czynność prawna się odnosi. Czynności prawne obejmujące odraczające klauzule temporalne mogą być w skrócie określane jako czynności odroczone. Zostały one podzielone na dwie grupy. Jedna obejmuje czynności prawne, których skutki odroczone są ex lege, a druga obejmuje czynności prawne odroczone z woli stron. Czynnościami prawnymi odroczonymi ex lege są w szczególności: wypowiedzenie, przelew wierzytelności przyszłej, umowa przechowania ksiąg i dokumentów rozwiązanej spółki handlowej zawarta przez tę spółkę, testament, umowa o zrzeczenie się dziedziczenia oraz umowa majątkowa poprzedzająca zawarcie małżeństwa. Natomiast czynnościami prawnymi odroczonymi z woli stron są wszystkie czynności prawne dokonane pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu zawieszającego, w tym w szczególności: warunkowa i terminowa zmiana umowy spółki z o.o. lub statutu spółki akcyjnej oraz czek postdatowany. Najwięcej wątpliwości budzi zarówno in abstracto, jak i in concreto dopuszczalność dokonywania czynności prawnych obejmujących którąkolwiek z retroaktywnych sensu largo klauzul temporalnych oraz wskazanie czynników wyznaczających granice autonomii podmiotów prawa cywilnego w tym zakresie. Czynności prawne obejmujące którąkolwiek z retroaktywnych sensu largo klauzul temporalnych zostały określone w niniejszym opracowaniu jako czynności prawne retroaktywne. Zostały one podzielone na dwie grupy. Jedna obejmuje czynności prawne retroaktywne ex lege, a druga – retroaktywne z woli stron. Do czynności prawnych retroaktywnych ex lege można zaliczyć w szczególności: zgodę osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej, uchylenie się od skutków wadliwego oświadczenia woli, potwierdzenie umowy zawartej przez rzekomego pełnomocnika, odstąpienie od umowy, potrącenie, oświadczenie o odrzuceniu spadku oraz następczy wybór prawa właściwego. Retroaktywność ex lege nie zawsze ma wyraźną podstawę prawną. Niekiedy jest przyjmowana w rezultacie wykładni systemowej, a nawet funkcjonalnej. Do czynności prawnych retroaktywnych z woli stron można zaliczyć w szczególności: czynności prawne obejmujące zastrzeżenie retroaktywnego warunku lub terminu oraz retroaktywne: odnowienie, zwolnienie z długu, rozwiązanie umowy, umowę ubezpieczenia, zmianę aktu założycielskiego spółki handlowej, w tym umowy spółki z o.o. oraz statutu spółki akcyjnej, jak również czek antydatowany. Sposób rozumienia retroaktywności czynności prawnych oraz rozważania dotyczące ich skutków są zdeterminowane przyjętą w niniejszym opracowaniu teorią retroaktywności – teoria fikcji wstecznych normatywnie skutków czynności prawnej. W myśl tej teorii przyjmuje się, że wsteczne skutki są jedynie ukształtowane tak, jak gdyby wystąpiły w przeszłości, lecz nie ma podstaw do uznawania, że rzeczywiście w przeszłości istniały. Za pomocą tej odmiany teorii fikcji możliwe jest wyjaśnienie w szczególności tych przypadków, w których czynność prawna ma, zgodnie z ustawą lub wolą strony/stron, wywoływać - niezależnie od jakiegokolwiek zdarzenia przyszłego - skutki wsteczne względem daty jej dokonania oraz tak ukształtowane skutki, jak gdyby powstały one w okresie poprzedzającym dokonanie czynności prawnej. Poza tym teoria ta nie wymaga przyjmowania, że kształt i kolejność zdarzeń w przeszłości były odmienne od rzeczywistego. Nie wymaga ona zatem przyjmowania, że podmioty prawa cywilnego dysponują ponadnaturalnymi w świetle linearnej (matematycznej) koncepcji czasu zdolnościami wpływania na przeszłość czy umożliwiającymi to uprawnieniami. Teoria fikcji wstecznych normatywnie skutków czynności prawnych koresponduje zatem z linearną (matematyczną) koncepcją czasu wyznaczającą cechy czasu przyjmowane w prawie prywatnym i jego nauce. Poddane analizie w niniejszym opracowaniu przykłady retroaktywnych czynności prawnych oraz przyjęta w niniejszym opracowaniu teoria retroaktywności uzasadniają stwierdzenie, że w prawie cywilnym nie obowiązuje generalny zakaz dokonywania czynności prawnych obejmujących retroaktywne sensu stricto, czy zaprzeszłe klauzule temporalne. Nie oznacza to oczywiście, że autonomia podmiotów prawa cywilnego w tym zakresie jest nieograniczona. Wśród wyznaczników granic autonomii podmiotów prawa cywilnego w odniesieniu do dokonywania retroaktywnych czynności prawnych na szczególną uwagę zasługuje: 1) początek zdolności prawnej stron czynności prawnej, wyznaczający maksymalny horyzont czasowy retroaktywności, 2) zmiany stanu prawnego, dotyczące dopuszczalności dokonywania określonych czynności prawnych, 3) niemożliwość pierwotna świadczenia oraz inne okoliczności uniemożliwiające osiągnięcie celu czynności prawnej, 4) brak tożsamości struktury podmiotowej stosunku prawnego, którego dotyczy retroaktywna czynność prawna, skutkujący koniecznością stosowania zasady pacta tertiis nec nocent nec prosunt do ochrony osób trzecich względem stron retroaktywnej czynności prawnej, 5) przepisy materialnoprawne i procesowe mające na celu ochronę pewności i bezpieczeństwa obrotu, w tym zapewniające wykonalność prawomocnych orzeczeń oraz 6) przepisy chroniące konsumentów w szczególności przed pozbawianiem ich praw w okresie poprzedzającym rzeczywisty upływ terminów prekluzyjnych. Analiza przykładowych retroaktywnych czynności prawnych pozwala również na stwierdzenie, że przyczyny stosowania i funkcje retroaktywności czynności prawnych przeszły pewną ewolucję. Jeszcze w okresie międzywojennym w doktrynie francuskiej prezentowany był pogląd, że „retroaktywność umowna zasługuje na uwzględnienie jedynie wówczas, gdy chodzi o zabezpieczenie niepewności, w obliczu której stają ludzie myśląc o niezbyt odległej przyszłości lub nawet o tym, co zdarzyło się w jeszcze bliższej przeszłości. Jest ona rodzajem ubezpieczenia przed niedostatkami ludzkich możliwości poznawczych, które zaspokaja potrzebę poczucia bezpieczeństwa i zasługuje w tym względzie na uwagę.”. Współcześnie retroaktywność czynności prawnych jest przede wszystkim jednym ze sposobów kształtowania skutków czynności prawnych. Jest to widoczne zwłaszcza na przykładzie retroaktywnego zwolnienia z długu, czy retroaktywnego rozwiązania umowy, w przypadku których za pomocą jednej z retroaktywnych sensu largo klauzul temporalnych uzyskuje się taki efekt, jaki jest możliwy do osiągnięcia również, gdy zostanie odpowiednio określony zakres skutków, jakie mają być wywołane przez te czynności prawne. Oznacza to, że retroaktywność czynności prawnych wychodzi poza swoją tradycyjną rolę, którą było zabezpieczenie stron w przypadku co najmniej subiektywnie niepewnej sytuacji prawnej. Obecnie retroaktywne sensu stricto oraz zaprzeszłe klauzule temporalne są zwięzłymi elementami czynności prawnych, za pomocą których możliwe jest przede wszystkim precyzyjne określenie zakresu skutków, jakie mają i obiektywnie mogą powstać. Dzięki tym klauzulom temporalnym osiągnięcie takiego rezultatu jest możliwe bez konieczności szczegółowego i podatnego przez to na luki specyfikowania elementów sytuacji prawnej stron, na które ma oddziaływać czynność prawna oraz bez konieczności wskazywania sposobu i zakresu tego oddziaływania. Zasadniczo, regulacja dotycząca skutków czynności prawnych w czasie zawarta jest w części ogólnej KC. Na podstawie przepisów części ogólnej KC możliwe jest uzasadnienie stwierdzenia, że ogólna klauzula temporalna ma charakter prospektywny, a klauzule temporalne – odraczająca, retroaktywna sensu stricto i zaprzeszła, mają charakter szczególny. Nie oznacza to jednak, że część ogólna KC pozwala na udzielenie odpowiedzi na wszelkie pytania dotyczące skutków czynności prawnych w czasie. W szczególności odpowiedź na pytanie, czy i do jakiego stopnia możliwe jest odmienne uregulowanie skutków w czasie konkretnej czynności prawnej wymaga uwzględnienia zasad poszczególnych działów prawa cywilnego wyznaczających specyfikę stosunków cywilnoprawnych, których dana czynność prawna dotyczy. Zróżnicowany zakres autonomii w różnych działach prawa cywilnego przekłada się w szczególności na zróżnicowane możliwości kształtowania skutków czynności prawnych w czasie. Tytułem przykładu można wskazać na ograniczony zakres autonomii podmiotów prawa cywilnego w prawie rzeczowym i najszerszy zakres autonomii podmiotów prawa cywilnego w prawie zobowiązań, które rzutują na zakres autonomii w odniesieniu do kształtowania skutków czynności prawnych w czasie. Analiza przepisów przeprowadzona w niniejszym opracowaniu nie wskazuje na istnienie pilnej potrzeby gruntownych interwencji legislacyjnych. Wątpliwości, jakie niekiedy pojawiają się w kontekście rozważań nad skutkami konkretnych rodzajów czynności prawnych w czasie, dają się rozstrzygnąć w drodze wykładni. Ze względu

The effectiveness of legal acts in time is a broad issue which has not been an exclusive subject of a monograph in Polish jurisprudence of civil law so far. The effectiveness of legal acts in time is subject of wider analyses and writings of the representatives of jurisprudence of the civil law included in publications concerning a condition, a contract on dissolution of another contract and a contractual right to rescind a contract. The question of effectiveness of legal acts in time appeared explicitly or implicitly in the judicature of the Supreme Court in the court decisions concerning exercise of a right to rescind from a contract, set off of credits (compensatio), dissolution of a contract - a source of a continuous obligation, a retroactive effect of a contract executed in a specific form (with signatures certified by a public notary) in relation to the time when the contract was executed only in plain written form, a retroactive change of a joint stock company’s founding act aimed at making it impossible to exercise the right to transform registered shares to bearer shares or conversely. In the above contexts, in which the question of the effects of legal acts in time appeared, the temporal aspects of results of only legal character were considered, i.e. changes in legal relations – their establishment, change or expiration. The factual effects of legal acts in time have never been deliberated upon. Fragmentary and accessory character of previous analyses concerning the effects of legal acts in time and the fact that this issue is very often subject to provisions included in legal acts, especially in contracts, proving that this issue is of practical importance, led to the conclusion that preparation of this monograph had sense. The deliberations included in this monograph concern the effects of legal acts in time analysed mainly from the point of view of the material law. However, some of the conclusions related to the effects of legal acts in time may be important also beyond the scope of the material civil law. This ensues from the fact that legal acts subject to material civil law and their effects are relevant also in the field of civil procedure law, bankruptcy law, insolvency law, administrative law or criminal law. The aim of this monograph is to analyse effectiveness of legal acts in time. The analysis is aimed at determining the legal grounds and possible ways of shaping the effectiveness of legal acts in time as well as the limits of private entities’ autonomy in the light of general principles and properties of particular kinds of legal acts. The question of the effects of legal acts in time is deemed in the philosophy of law as a part of civil law science (jurisprudence). By contrast, considerations concerning internal temporal structure of legal acts are a part of the theory of civil law domain and they are presented in this monograph only to the necessary extent, not aspiring to be comprehensive. Bearing in mind the above objectives of this monograph, it was sensible to ask the following research questions: 1. is a homogenous concept of time adopted in private law and its jurisprudence or are there different coexisting concepts of time? 2. does an adoption of a particular concept of time in private law influence the interpretation of these provisions of law in which legislation power refers to a notion of time or uses its units? May the concepts of time adopted in private law influence the interpretation of legal acts in which private entities refer to or use units of time? 3. is the possibility of locating the effects of legal acts in time a prerequisite for their existence as legal facts or may it influence only their effectiveness? 4. whether, and if yes, on what legal grounds private entities may, within the scope of their autonomy, shape the effects of legal acts in time? 5. is it possible to identify general limits of private entities’ autonomy in shaping the effects of legal acts in time? A basic method used in the course of work on this monograph is of formal-dogmatic character. Since the analysis of the way time – one of the key title notions – is understood requires taking into consideration non-legal contexts, it was also necessary to apply a hermeneutic method. A comparative method is used subsidiarily, in particular, when reconstructing the notions and institutions used commonly in different, foreign legal systems, relevant in the light of the topic of this book. Sometimes, a reconstruction of a contemporary will of the legislation power having impact on the interpretation of the provisions of law in force required tracking a number of changes in the law and their goals. In these cases it was necessary to apply a historical method. The formal-dogmatic method chosen as the main method of analysing and seeking justification of conclusions is determined by the fact that majority of the deliberations included in this monograph concern legal institutions adopted by the Polish legislative power. Application of the hermeneutic method was caused by a necessity to present an overview of a wider cultural context in which the way time and its units are understood was being shaped, comprising the heritage of philosophy, mathematics, physics and psychology. In the comparative research the main but not the only point of reference is German law. It is legitimate because of a similarity of the Polish and German in regulating the condition and the term, which constitute the basis for some modes of shaping the effects of legal acts in time. The Polish regulation concerning the condition and the term, in particular, to the extent in which it determines the consequences of the fulfilment of the condition and the lapse of the term in time included in the art. 90 of the Polish Civil Code and art. 116 of the Polish Civil Code, is most similar to the German regulation included in § 159 BGB (the German Civil Code) and § 163 BGB. The regulation of the results of a condition’s fulfilment included in the French Civil Code (art. 1179 the 1st sentence) was originally based on different assumptions than the ones adopted by the Polish legislative power in the Code of Obligations of 1933, the General Provisions of the Civil law of 1950 and the Polish Civil Code. Pursuant to the original wording of art. 1179 the 1st sentence of the French Civil Code the fulfilment of a condition, regardless of whether it is a suspensive or resolutive condition, was of retroactive character in relation to the date when the obligation came into existence. After the amendment of the French Civil Code introduced by the regulation no. 2016-131 on February 10, 2016: Ordonance no. 2016-131 on February 10, 2016 portant réforme du droit des contrats, du régime général et de la preuve des obligations, which came into force on October 1, 2016, the legislation in this regard was changed and as a result came nearer to the German and Polish regulation. Nevertheless, French jurisprudence and judicature are less useful in research on the effects of legal acts in time in the light of the Polish civil law than the German jurisprudence and judicature. Generally, the temporal aspects of the effects of legal events other than legal acts lie beyond the scope of this monograph, such as: compulsory prospective consent excluding unlawfulness of infringement of someone’s right, in particular, a personal right and its withdrawal, retroactive lodging of the object of performance in the form of Polish money to a court deposit (art. 6932 § 2 of the Polish Civil Procedure Code) and withdrawal by a debtor of the object of performance from a court deposit to which it had been lodged (art. 469 § 2 of the Polish Civil Code), arbitration clause, exceeding the statutory time limit determined in the art. 169 of the Polish Commercial Companies Code for notification of an amendment of a company’s founding act (art. 169 of the Polish Commercial Companies Code in connection with art. 256 § 3 of the Polish Commercial Companies Code) and its impact on the legal status of a non-monetary contribution transferred to the company as a result of increase of a share capital and other legal events (execution of a marriage certificate by a head of the registry office after getting married in a religious mode which is effective retroactively – ex tunc, filling in of a blank promissory note (a promissory note in blanco) causing retroactive effects, which cannot be recognized as a legal act without any reservations). The question of the temporal aspects of judiciary decisions, administrative decisions as well as other events of procedural character is beyond the scope of this monograph because it is dedicated mostly to the issues pertaining to the material civil law. Because of the public character of procedural regulation, effectiveness in time of the judiciary decisions, administrative decisions and other procedural events requires a separate analysis. The question of effectiveness in time of judiciary decisions is sometimes a subject of vibrant discussion and even discrepancies. Here it is also impossible not to mention the temporal aspects of interpretation of law being made in judicature, which also lie beyond the scope of this monograph. Deliberations concerning autonomy of the legislation power in relation to shaping effectiveness of legal acts in time requires a separate monograph to be prepared. In this regard it is also necessary to perform deep research concerning not only private law but also constitutional law. This monograph can be divided into two general parts. They are not visible from the formal point of view of the structure of this monograph which comprises six substantive chapters. These two general parts are visible in the light of the subject of deliberations indicated in the titles of particular chapters. The first part of this monograph includes deliberations related to the notions constituting its title. These deliberations are aimed at reconstructing the way time is understood, first of all, in private law and in its jurisprudence. In this regard the general notion of “time” as well as its particular units applied in private law are subject to analysis. Interpretation of provisions of private law referring to particular units of time influences naturally, although indirectly, the way the effects of legal acts in time are shaped by private entities (their parties). Analysis of provisions of private law in which there are units of time led to the conclusion that it is possible to distinguish, in particular, the basic units of time applied in civil law and modal units of time. This general part also embodies a presentation of how the effectiveness of legal acts in time is shaped. The aim of the analysis in this regard is to identify those elements of legal acts which shape their effectiveness in time and to put these elements in the model structure of a legal act and to establish their legal nature and importance. The second general part of this monograph includes an analysis related to the effects of selected legal acts in time. It constitutes to some extent a presentation of practical dimension of the general considerations included in the first part. This presentation is based on selected examples of legal acts from different parts of the civil law (the general part of the civil law, the law of obligations, the law of succession, the family law, the commercial law and the private international law). Analysing the effects of legal acts in time it was impossible not to address the phenomenon of backdating of legal acts. The analysis devoted to this phenomenon is included in a separate chapter preceding directly the summary of the whole monograph. The issue of the effects of legal acts in time and the deliberations related thereto are, to a certain extent, of interdisciplinary nature in a formal sense (transdisciplinary). In the monograph concerning this issue it was impossible not to make an attempt to reconstruct the way time is understood in private law and its jurisprudence, which required analysing the most significant concepts of time exceeding the field of legal science. The analysis of different ways of understanding time conducted in the context of private law led to the conclusion that its results are not only of theoretical but also of practical importance. The pluralism of the concept of time present in the mathematical and natural sciences as well as in humanistic sciences can also be found in the jurisprudence of private law. Although it is legitimate to say in the light of the analysis conducted in this monograph that in private law and its jurisprudence the linear (mathematical) concept of time is commonly accepted but the way the units of time are determined, in particular, in the provisions of private law, makes it possible to interpret them in accordance with one of two general conceptualizations of time, or in accordance with the understanding referring to Saint Augustine’s concept of time, or in accordance with the phenomenological concept of time, in particular, as it was conceptualised by R. Ingarden, having its roots in the stoic philosophy. The main criterion making it is possible to distinguish the scope of application of each of these traditions of conceptualization of time in the course of interpretation and application of the provisions of private law determining the terms is the type of units of time used to express the terms. It can be assumed that determination of the term in a provision of private law through the basic units of time within the meaning adopted in this monograph (units of time corresponding to the Gregorian calendar and SI units) justifies the interpretation of such a provision in accordance with the understanding referring to Saint Augustine’s concept of time, unless some essential reasons of functional character justify a different conclusion. By contrast, in the case when the term is determined in a provision of law through a modal unit of time, it is justified to interpret such a provision in accordance with the phenomenological tradition of conceptualization of time. The phenomenological conceptualization of time developed by R. Ingarden constitutes a strong philosophical justification that it is admissible to take into consideration circumstances in which a given term expressed in a modal unit of time was running, by determining the amount of time needed to state that in concreto the term is finished. The findings related to the notion of ‘time’ and its units in private law and its jurisprudence are related to the topic of this monograph because the method of interpreting the provisions of law determining the terms influences the interpretation of similar expressions used by private entities in their legal acts. According to the linear (mathematical) concept of time, application of which is justified in private law and its jurisprudence, time is all-embracing. In the context of this monograph’s topic, it means that a legal act as well as its effects are of temporal nature – describing it in a picturesque way – they are immersed in time. A temporal nature of a legal act as a kind of a legal event influences, of course, the temporal aspects of the effects of legal acts. The temporal nature of legal acts and the temporal aspects of their effects are two separate issues. They are interconnected because the date of a legal act is the most important, although not the only one possible, point of reference on the axis of time which can be used to determine a time span authoritative for determining the effects of the legal act. A temporal nature of legal acts seems to be connected, at the first sight, with backdating and postdating of legal acts. As a matter of fact, backdating and postdating are related rather to the effects of legal acts in time than to a location of a legal act in time in itself as a legal event. Referring to the question of importance of a location of the effects of a legal act in time to its existence as a legal event constituted by will of the parties, it should be said that the impossibility to locate the effects of a legal act in time may have an impact on its effectiveness but it does not justify deeming a legal act in such a case as non-existent. A case when effectiveness of this element of a legal act, which determines a location of its effects in time (a temporal clause), may influence the effectiveness of the whole legal act, occurs when it is impossible to determine whether it was the common will of the parties to exclude the general prospective temporal clause or not. Indeed, in such a case it is impossible to resolve unambiguously if the effects of a legal act should be located in time according to the general prospective temporal clause or to one of the specific temporal clauses. Impossibility to locate the effects of a legal act in time does not cause that such a legal act is contrary, in general, to the statutory law and, as a consequence, null and void, unless there is a specific provision of law which causes that effects of a particular legal act must be located in time in general or in a specific way. Lack of general legal grounds justifying the assertion that a legal act is null and void just because a temporal clause is defective but not contrary to the law does not mean that a legal act can never be deemed as null and void when the sole temporal clause is contrary to the law or to good customs. In such case, the possibility to deem a legal act as null and void arises from art. 58 § 3 of the Polish Civil Code. In the case when a temporal clause is based on a term or a condition, it is possible to apply a sanction of ineffectiveness stipulated in art. 94 of the Polish Civil Code. There is no general provision of the Polish Civil Code pertaining explicitly to a possibility for the effects of legal acts in time to be shaped by their parties. However, there is no doubt that this issue lies within the scope of regulation stipulated in art. 56 of the Polish Civil Code which concerns shaping of the effects of legal acts in general by the parties. Shaping of the effects of legal acts in time is an element of shaping their effects in general. The temporal clauses may be divided into different kinds from the point of view of different criteria. The essential division of temporal clauses is the one which makes it possible to distinguish a general prospective temporal clause (grounded, above all, in a performative nature of utterances constituting legal acts and in art. 61 of the Polish Civil Code) and the specific temporal clauses: postponing ones and retroactive sensu largo ones (retroactive sensu stricto and past perfect). An analysis of particular kinds of legal acts legitimises a conclusion that different types of temporal clauses does not exclude one another. As an example, it can be pointed out that the effects of rejection of a succession estate are located in time using a past perfect temporal clause as well as a prospective temporal clause (art. 1018 of the Polish Civil Code and art. 1020 of the Polish Civil Code). The general division of temporal clauses into prospective, postponing and retroactive sensu largo raises a question about the scope of autonomy of civil law entities as regards shaping of the effects of legal acts in time. This scope of autonomy is not the same and depends on the kind of temporal clause in question. The differences between the scopes of autonomy does not mean that shaping the effects of legal acts in one way is possible on general grounds and in the other ways it is possible only if a specific provision of law allows to do so explicitly. An analysis of effectiveness of selected legal acts in time legitimises a conclusion that provisions of private law which refer to this question directly are not aimed at determining the limits of autonomy of private entities but reflect a will of legislative power as to what a default temporal clause in concreto is, which applies if the parties do not decide otherwise. It does not mean that in a civil law system there are no provisions explicitly determining the scope of autonomy of private entities as regards shaping the effects of their legal acts in time. A good example of such provision is art. 806 § 2 of the Polish Civil Code. However, among the provisions of law referring to the effectiveness of legal acts in time, such as art. 806 § 2 of the Polish Civil Code, in which the legislation power states explicitly that the effects of a legal act may be shaped in a way other than in accordance with the general rule, determining the scope of autonomy in this regard, are not so frequent. In the light of the overall legislation related to the effects of legal acts in time analysed in this monograph, it may be justifiably said that provisions of law such as art. 806 § 2 of the Polish Civil Code do not play a decisive role in the direction and conclusion of a discussion concerning autonomy in this regard, in particular, they should not be used as a basis for a general conclusion by reasoning a contrario. The factors determining the scope of autonomy of private entities in relation to shaping of the effects of legal acts in time have rather an indirect impact, their influence is of a reflexive character. This is particularly evident in the analysis concerning the retroactive changes in the founding acts of companies. The analysis showed that the scope of autonomy, as regards amending of the founding acts of companies retroactively, is influenced by the principle pacta tertiis nec nocent nec prosunt, the principle of legitimate protection of reliance, in particular, the principle of protecting the acquirer in good faith (bona fides) and the principle tempus regit actum and favor contractus. The last two principles play a special role in assessing the admissibility of implementing a retroactive change in the founding act regarding the representation principles and its impact on the legal acts effectuated by a company. Besides the tempus regit actum principle, none of the principles is directly connected to the temporal issues. The scope of autonomy of private entities in general is determined by the legislation power in different ways, not so rarely implicitly. Thus, it seems impossible to precisely define the autonomy of private entities a priori. This conclusion applies, in particular, to the limits of autonomy of private entities in relation to legal acts postponed or retroactive by the will of their parties. It is possible and seems to be necessary and sensible to try to identify factors which are applicable to all legal acts or to different kinds of them and are useful in determining the limits of autonomy related to shaping of the effects of legal acts in time. Naturally incomplete and non-exhaustive character of the catalogue of these factors included in this monograph may not dismiss an analysis and consideration whether ,in a particular situation, the factor which may determine the effectiveness of a given legal act because of how its effects in time were shaped, should be taken into account. Moving on to the conclusion concerning the scope of autonomy of private entities in relation to shaping of the effects of legal acts in time, it should be underlined that the autonomy is the widest in those cases in which the effects in time are to be shaped by the general (prospective) temporal clause. This is so because this temporal clause corresponds maximally to the nature of legal acts which are constituted by declarations of will – a performative utterance from the language philosophy’s point of view. It means that the effects of the highest number of legal acts may be located in time by the general (prospective) temporal clause. However, not in every case can the effects of legal act be located in time exclusively through a general prospective temporal clause (for example: a rejection of a succession estate – art. 1018 § 1 and art. 1020 of the Polish Civil Code). The postponing temporal clauses may be applied in a bit smaller number of legal acts than the general (prospective) clause. It is because postponing of the effects of legal acts is based on a reservation of a condition or term within the meaning of the civil law (art. 89 and art. 116 of the Polish Civil Code). Thus, in these cases the scope of autonomy of private entities is determined to a significant extent by an admissibility to reserve conditions and terms in legal acts. Legal acts which cannot be effectuated under condition or with a reservation of a term are excluded from the scope of application of the postponing temporal clauses. One of the determinants of autonomy of private entities in relation to postponing of the effects of legal acts may also be the principle of limited existence of obligations in time, changes in legislation causing that a content or a goal of a legal act covering a postponing temporal clause becomes contrary to the statutory law or to good customs and the factors having impact on the existence of a party to the legal act or its object. Legal acts including postponing temporal clauses may, in short, be referred to as postponed legal acts. They are divided into two groups. The first one comprises the legal acts whose effects are postponed by force of law (ex lege), and the second one comprises the legal acts which are postponed by force of will of their parties. The legal acts postponed by force of law are in particular: termination of a contract, cession of a future credit, contract of a deposit related to the accounting books and documents of a liquidated company concluded by this company, last will, contract on waiver of succession and the prenuptial agreement. By contrast, the legal acts postponed by force of will of their parties are all the legal acts effectuated under condition precedent or with reservation of a term precedent, in particular: conditional as well as d term amendment of a founding act of a limited liability company or a statute of a joint stock company and a post-dated cheque. The most doubts in abstracto as well as in concreto pertain to the admissibility to effectuate legal acts covering any of retroactive sensu largo temporal clauses and to determining the limits of autonomy of private entities in this regard. The legal acts covering any of retroactive sensu largo temporal clauses are referred to in this monograph as the retroactive legal acts. They are divided into two groups. The first group comprises legal acts which are retroactive by force of law and the second group comprises legal acts which are retroactive by force of the will of their parties. Legal acts which are retroactive by force of law include, in particular: a consent of the third party to effectuate a legal act, a declaration on abrogation of a defective declaration of will, a confirmation of a contract concluded by an alleged attorney-in fact, a rescission from a contract, a declaration on set off, a declaration on rejection of a succession estate and the subsequent choice of law. Retroactivity by force of law does not always have an explicit and unambiguous legal basis. Sometimes it is adopted as a result of a systemic or even a functional interpretation of law. Retroactive legal acts by force of the will of their parties include in particular: legal acts with a reservation of a retroactive condition or a retroactive term and a retroactive novation contract, a retroactive contract on release form debt, a retroactive contract on a dissolution of another contract, a retroactive insurance contract, a retroactive amendment to a founding act of a company, in particular, a limited liability company and joint stock company, and a backdated cheque. The way the retroactivity of legal acts is understood and deliberations concerning their effects are determined by the theory of retroactivity adopted in this monograph – the theory of fiction of normatively retroactive effects of a legal act. Pursuant to this theory the retroactive effects are only shaped in such a way as if they occurred in the past but there is no basis to recognize that they actually existed in the past. This kind of a legal fiction theory makes it possible to explain, in particular, those cases where a legal act is to be effective retroactively, pursuant to a statutory law or to the will of the party/parties, regardless of any future event, and the effects are shaped in such a way as if they occurred at the time preceding the term when the legal act was effectuated. Moreover, this theory does not make it necessary to assume – contrary to the fact – that the shape and sequence of past events were different from real ones. Thus, this theory does not make it necessary to assume that private entities have supernatural - in the light of linear (mathematic) concept of time – abilities to influence the past or rights which would make it possible to influence the past. The theory of fiction of normatively retroactive effects of legal acts corresponds to the linear, mathematic concept of time determining the characteristic features accepted in private law and its jurisprudence. The examples of retroactive legal acts analysed in this monograph and the theory of retroactivity adopted therein led to the conclusion that in civil law there is no general ban on effectuating the legal acts covering retroactive sensu stricto temporal clauses or past perfect temporal clauses. Of course, it does not mean that the autonomy of private entities in this regard is unlimited. Among the determinants of autonomy of private entities in relation to effectuating retroactive legal acts, the following ones deserve special attention: 1. start of a legal capacity of the parties to the legal act which determines the maximum time span of retroactivity; 2. changes in legislation affecting admissibility to effectuate particular legal acts; 3. original impossibility to render performance and other circumstances making it impossible to achieve the objective of the legal act; 4. changes of parties to a legal relationship which is a subject to a retroactive legal act, making it necessary to observe the principle pacta tertiis nec nocent nec prosunt in order to protect the third parties towards the parties to a retroactive legal act; 5. substantive and procedural legislation aimed at protecting legal certainty and security, in particular, aimed at ensuring enforceability of final and non-appealable judgements; 6. legislation protecting consumers, in particular, against depriving them of their rights, before the statutory deadlines are really not up. The analysis of exemplary retroactive legal acts also makes it possible to assert that the reasons for effectuation of retroactive legal acts and functions of their retroactivity have evolved. As far back as the interwar period, in the French jurisprudence, the following view was presented: “the contractual retroactivity should be considered only if it is to secure against uncertainty faced by people who think about not so distant future or even about what happened in the closer past. It is a kind of insurance against human cognitive insufficiency which satisfies the need to have a sense of security and deserves attention in this regard.” Contemporarily, retroactivity of legal acts is, first of all, one of the ways of shaping their effects. It is noticeable, in particular, in the course of analysis of the retroactive contract on release from a debt or the retroactive contract on dissolution of another contract, in cases of which the parties, through one of the retroactive sensu largo temporal clauses, achieve a result which is possible to be achieved also by directly determining the scope of effects which are to be caused by these legal acts. It means that retroactivity of legal acts exceeds its traditional role of securing the parties against at least subjective uncertainty of their legal situation. Currently, the retroactive sensu stricto and past perfect temporal clauses are concise elements of legal acts by which the parties may determine the scope of effects which are to be and objectively may be caused. Thanks to these temporal clauses it is possible to achieve such results without the need to prepare a detailed specification, prone to loopholes, of these spheres of the legal situation of the parties which are to be regulated, and without the need to indicate the method and extent to which the legal situation can be affected. In principle, the provisions of law concerning the effects of legal acts in time are included in the general part of the Polish Civil Code. In the light of the provisions of the general part of the Polish Civil Code it is possible to state that the general temporal