Francuski model postępowania egzekucyjnego w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim w latach 1808-1823

Praca ma na celu przedstawienie francuskiego modelu postępowania egzekucyjnego w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim w latach 1808–1823 z uwzględnieniem praktyki polskiego wymiaru sprawiedliwości oraz prac legislacyjnych w Radzie Stanu oraz próbę odpowiedzi na pytanie czy wszechobecny w ówczesnej debacie publicznej sprzeciw wobec francuskich rozwiązań egzekucyjnych doprowadził do przywrócenia modelu znanego w okresie przedrozbiorowym, czy może to przywrócenie dawnych rozwiązań nazywanych „narodowymi” było w istocie rodzima korektą, która tworzona była, paradoksalnie, w oparciu o wzory francuskie i formalizm znany z napoleońskich kodyfikacji. Tematyka teorii i praktyki postępowania egzekucyjnego, jak i postępowania cywilnego w ogóle, z francuskiego kodeksu postępowania cywilnego z 1806 r. na ziemiach polskich była dotychczas w naukach historycznoprawnych poza zainteresowaniem badaczy, którzy skupiali się raczej na Kodeksie Napoleona i prawie cywilnym materialnym. Rozprawa stoi na stanowisku, że polska praktyka sądowa najpierw wypełniła francuską procedurę cywilną pozakodeksową treścią wynikającą z tradycji staropolskiej oraz doświadczeń pruskich, a następnie tak zmodyfikowaną procedurę zaakceptowała i uznała niemal za rodzimą w akcie obrony przed ustawodawstwem rosyjskim. W okresie Księstwa Warszawskiego i początku Królestwa Polskiego odwoływano się do przedrozbiorowych polskich rozwiązań egzekucyjnych, które rozumiane były bardzo powierzchownie – jak polityczne hasła, znaczenia których nie pamiętano lub nie rozumiano. Rozprawa składa się z wprowadzenia, pięciu rozdziałów i zakończenia wraz z bibliografią. Wstęp zawiera szczegółowy katalog źródeł – drukowanych i rękopiśmiennych – na których oparta została praca. Wśród nich dominowało ustawodawstwo z epoki rozszerzone o źródła praktyki sądowej. W rozdziale pierwszym przedstawione zostały ogólne zagadnienia związane z francuską procedurą cywilną, jej recepcja w XIX-wiecznej Europie, krótka charakterystyka samego postępowania cywilnego wraz z organizacją sądownictwa w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim oraz modele egzekucji sądowej w przedrozbiorowej Polsce, a następnie w Prusach. Rozdział drugi poświęcony jest urzędnikom egzekucyjnym — czyli burgrabiemu i komornikowi sądowemu w Polsce, a huissier de justice we Francji — ich historii, kompetencjom, pozycji w wymiarze sprawiedliwości oraz różnic, które wynikały z pozakodeksowych aktów normatywnych obu państw. Rozprawa skupia się również na ewolucji i zmianach, które dotknęły profesji urzędnika wykonawczego w Polsce i we Francji ze szczególnym uwzględnieniem jego korzeni i odmiennej tradycji w obu państwach. W rozdziale trzecim omówione zostały szczegółowo najważniejsze środki egzekucyjne — w porządku kodeksowym — zapowiedzenie, zajęcie i sprzedaż ruchomości oraz zajęcie i sprzedaż nieruchomości z uwzględnieniem środków odwoławczych służących stronom, na różnych etapach egzekucji sądowej. Znajduje się tam również omówienie problematyki stosowania moratorium dla dłużników w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim ze względu na szczególny związek tej instytucji ze sprzedażą licytacyjną nieruchomości, a także z tzw. sumami bajońskimi. Kwestia związana z obrotem nieruchomościami była szczególnie doniosła na co dodatkowo nałożyła się trudna sytuacja kredytowa licznych właścicieli ziemskich na początku XIX w. w związku z zadłużeniem powstałym jeszcze w czasach pruskich. Praca wykazuje, że zarówno wierzyciele jak i dłużnicy bardzo szybko nauczyli się posługiwać środkami zarówno w poparciu, jak i przeciw egzekucji sądowej wedle francuskiej procedury cywilnej. Rozdział czwarty dotyczy dwóch instytucji o znacznej doniosłości praktycznej, a które w samym Kodeksie z 1806 r. na tle całości przepisów o egzekucji wyroków wydają się ledwie dostrzegalne: aresztu cywilnego, czyli przymusu osobistego dłużników w sprawach cywilnych, będącego de facto nadzwyczajnym środkiem egzekucyjnym, oraz pomocy wojskowej udzielanej w przypadku napotkania przez burgrabiego lub komornika sądowego oporu przeciwko czynnościom egzekucyjnym. Stanowiły one duży problem ze względu na konieczność współpracy pomiędzy wymiarem sprawiedliwości, administracją municypalną, a także wojskową. Rozprawa wykazuje, że liczne rządowe akty normatywne nie znajdowały lub znajdowały z trudem po licznych interwencjach wymiaru sprawiedliwości zastosowanie w praktyce, co dotyczyło zarówno nieprawidłowości przy areszcie cywilnym, jak i pomocy wojskowej w egzekucji – obie instytucje w znacznym stopniu ingerowały w wolność i bezpieczeństwo mieszkańców. W rozdziale piątym przedstawiona została częściowa reforma egzekucji sądowej w Królestwie Polskim w 1823 r., której celem miało być zastąpienie francuskiego modelu postępowania egzekucyjnego modelem narodowym zgodnie z powszechną i bardzo ostrą krytyką rozwiązań francuskich w przedmiocie egzekucji sądowej, towarzyszącej procedurze cywilnej niemal od momentu jej wprowadzenia w Księstwie Warszawskim. Zawiera on szczegółową analizę przepisów zgodnie z metodą dogmatyczną, a także projektów postanowień namiestnika Królestwa Polskiego na różnych etapach pracy w Radzie Stanu i Radzie Administracyjnej. Pracę wieńczy zakończenie, podsumowujące najważniejsze tezy oraz ustalenia, w którym wykazano, że treść dwóch postanowień namiestnika z 1823 r., mające być w zamyśle swoistym prowizorium do czasu przyjęcia narodowego kodeksu procedury cywilnej, mimo antyfrancuskiej retoryki legislatorów była oparta na rozwiązaniach francuskich (język, technika etc.) z niewielkimi modyfikacjami, które w praktyce zamieniły najważniejszy środek egzekucyjny – sprzedaż licytacyjną nieruchomości – na licytacyjne wydzierżawienie. „Prowizorium” to przetrwało aż do 1876 r., kiedy weszła w życie rosyjska procedura cywilna. Autor rozprawy dowodzi, że nauka polska nie zauważyła, że sama sprzedaż licytacyjna w systemie prawnym przetrwała i sporadycznie można ją było spotkać w praktyce egzekucyjnej później, co prowadzi do konkluzji, że uzgodnienie francuskiego prawa egzekucyjnego z polskimi warunkami i tradycją doprowadziło do stworzenia instytucji, która cieszyła się większą popularnością niż poprzednia, mająca jedynie francuską proweniencję.

A dissertation presents French model of enforcement proceedings in the Duchy of Warsaw and in the Kingdom of Poland from 1808 to 1823 including practice of Polish justice system as well as legislative work of State Council and other legislative bodies and committees. The main goal of this dissertation is to check the hypothesis whether the ubiquitous opposition against French enforcement proceedings solutions led to restoration in 1823 model from “old Poland”, i.e. from times before the last partition of Poland (1795), or whether that restoration of national solutions was indeed Polish modern reform based on French patterns and formalism taken from Napoleonic codes rather than based on ancient Polish customary law. The subject of the theory and practice of enforcement proceedings, as well as civil proceedings in general, from the French code of civil procedure of 1806 in Poland was beyond the interest of researchers (legal historians) who focused more on Napoleonic Code and civil law. This dissertation firmly states that Polish judicial practice in the first place filled French procedure with contents, deriving from Polish legal tradition and Prussian experience, that did not have any ground on legal text (codes) and then accepted it as “own” and even “national” in the defence process against the attempts to introduce Russian legislation in Poland. A dissertation consists of an introduction, five chapters, and conclusions. Introduction includes large and thorough catalogue of historical sources (printed and manuscripts) which were essential for the title subject. Chapter one introduces methodology and main issues regarding French civil procedure, its reception in XIX Century Europe, short description of this procedure as well as judicial organisation in the Duchy of Warsaw and in the Kingdom of Poland, model of enforcement proceedings from Polish-Lithuanian Commonwealth era and later in Prussia. Second chapter focuses on courts’ enforcement officials – bailiff (burgrabia or komornik) in Poland and a huissier de justice in France. It includes a professional tradition, powers, place within justice system and comparative differences which resulted from other-than-codes normative acts (lower in hierarchy of legal texts as for example national regulations). That part includes evolution and changes that occurred to enforcement officers in both Countries from 1808 to 1823 and later as a symbol of strong national tradition that could not have been changed despite having the same French code of civil procedure. Third chapter is devoted to the system of enforcement proceedings mean and institutions in the code of civil procedure order: execution’s announcement (zapowiedzenie), seizure of movable property, foreclosure of immovable property, court’s bidding sale of seized goods with proper description of theory and practice of legal remedy and appellation for both parties – debtor and creditor – during every stage of civil and enforcement proceedings. I try to describe problems of moratorium for creditors in the Duchy of Warsaw regarding enforcement proceedings as it was applied only to the fraction of all cases and bidding sale of seized goods. A large part was devoted to the issue of sums of Bayonne (sumy bajońskie), however they were rather of political matter than judicia. The general view of the chapter is that real estate issue was essential for the Polish state because of the fact that it was the biggest asset of the nobility estate which was in very bad condition as the property was usually highly indebted. However, Polish debtors did not need much time to learn details of French enforcement proceedings means to use it to protect their property as they exploited a formalism of code of civil procedure of 1806 in many ways with great support of attorneys. Fourth chapter carries out description and conceptualisation of two particular and practical institutions. First, I introduce “civil arrest” .i.e. special kind of prison for debtors which was a mean to recover a debt by putting a debtor into the prison (run for non-criminals convicts only). Second, I describe the institution of military help within enforcement proceedings which was granted for bailiffs in case if they met any resistance during their professional duties. I reconstruct both institutions using a very rare historical sources from judicial and extrajudicial archives as it was a field of cooperation of prosecutors and bailiffs from the one side and the army and municipal administration from the other side. I show that especially local administration faced many problems with implementation of the provisions of the code of civil procedure. These wrongdoings were traced and corrected by the national government but their big number and recurrence shows deep problems of state institutions. Chapter five focuses on partial reform of the enforcement proceedings law from 1823 which was believed to switch from French model into Polish (national) one. It includes a very detailed description and meaning of provisions of two legal acts – regulations of the Viceroy (Namiestnik) of the Kingdom of Poland. In the conclusions I highlight the most important thesis and findings of the dissertation. So-called “national” regulations from 1823 were indeed heavily based on French model and logic and were in force for almost 53 years despite the fact that their creators’ intentions were rather temporarily. I firmly stand on the thesis that Polish researchers did not recognize that the most essential French institution – bidding sale of immovable property – was not forbidden, but there was another institution added to the system – bidding lease of the immovable property – that was far more popular than the French one.