Sapori e profumi del vino. Uno studio contrastivo italiano-polacco

Rozprawa stanowi włosko-polskie studium porównawcze smaków i zapachów wina. Doświadczenie smaku i zapachu wydaje się tak indywidualne i subiektywne, że wręcz niewyrażalne. Nasuwa się zatem główne pytanie badawcze, które wyznacza kierunek analizy całej rozprawy: jak wyraża się w języku to, co wydaje się niewyrażalne? Celem pracy jest zidentyfikowanie semantycznych wzorców werbalizacji wrażeń smakowych i olfaktorycznych towarzyszących degustacji wina w dwóch kontekstach językowo-kulturowych, różniących się tradycjami winiarskimi: włoskim i polskim. Praca koncentruje się na semantyce smaku i zapachu, gdyż właśnie te dwa zmysły pełnią kluczową rolę podczas degustacji wina. Problem podjęty w rozprawie wpisuje się w dwa nurty badań językoznawczych. Pierwszy obejmuje badania nad tzw. językiem wina. Drugi nurt związany jest z tzw. lingwistyką zmysłów (sensory linguistics), kierunkiem badań nad relacją między językiem a percepcją zmysłową. Rozprawa składa się z jedenastu rozdziałów. W pierwszym rozdziale przedstawiłam najpierw rolę wina w szeroko pojętej kulturze europejskiej, skupiając się następnie na dwóch istotnych dla rozprawy obszarach kulturowych: włoskim i polskim. Porównałam te dwie kultury winiarskie według następujących kryteriów: tradycji, czasu, przestrzeni, ekonomii, doświadczenia konsumentów, zainteresowania środowiska akademickiego i języka. Rozważania te pozwoliły zauważyć, że różnice między kulturą winiarską obydwu krajów można ująć w dwie dychotomie: nasze/obce oraz egalitarne/elitarne, które wpływają na sposób mówienia i pisania o winie przez Włochów i Polaków. W rozdziale drugim omówiłam główne kierunki dociekań nad językiem wina, które można opisać według dwóch kryteriów: badanego materiału językowego oraz założeń teoretycznych. Z punktu widzenia badanego materiału, język wina stanowi konstrukt językowo-kulturowy, który jest wyrażany w rozmaitych gatunkach tekstu takich jak etykieta i kontretykieta, nota degustacyjna, recenzja winiarska, tezaurus enologii, podręcznik dla sommelierów, blog winiarski itd. Z punktu widzenia zainteresowań teoretyczno metodologicznych, w ramach studiów nad językiem wina można wyróżnić cztery główne obszary badawcze: badania terminologiczne, badania lingwistyczno-semiotyczne nad etykietą i kontretykietą wina (enogrammatologia), badania onomastyczne oraz badania kognitywne. W rozdziale trzecim przedstawiłam stan badań lingwistycznych nad percepcją smakową i zapachową. Przegląd dotychczasowych rezultatów badań zreferowany w drugim i trzecim rozdziale umożliwił dostrzeżenie pewnych luk badawczych. Po pierwsze, język wina nie był do tej pory przedmiotem włosko-polskich badań porównawczych. Po drugie, w ramach kognitywnych analiz doświadczania wrażeń zmysłowych w języku wina, większość badań skupiała się do tej pory na metaforach ontologicznych, natomiast rzadziej poświęcano uwagę metaforom przestrzennym. Po trzecie, najczęściej podejmowane tematy w dziedzinie tzw. lingwistyki zmysłów dotyczą sposobu werbalizacji wrażeń zapachowych w tekstach literackich i w dyskursie perfumeryjnym. Bardzo mało jest badań lingwistycznych nad semantyką percepcji smakowej i olfaktorycznej w domenie degustacyjnej, w której smak i zapach pełnią kluczową rolę. Po czwarte, semantyka zmysłów – kierunek badań mający w Polsce długą tradycję – we włoskim językoznawstwie cieszy się znacznie mniejszym zainteresowaniem. Prawdziwą rzadkością są badania kontrastywne zestawiające włoskie sposoby ekspresji doświadczeń sensorycznych z innymi językami. Rozdział czwarty poświęcony został metaforze kognitywnej oraz synestezji językowej, dwóm istotnym zagadnieniom w procesie identyfikacji wzorców semantycznych wrażeń smakowych i zapachowych w domenie degustacyjnej. Jak wynika z przedstawionego stanu wiedzy, językoznawcy nie wypracowali wspólnego stanowiska w kwestii definicji tych pojęć. Dla jasności dalszego wywodu, w rozprawie uznałam metaforę i synestezję za odrębne zjawiska, a tym samym w analizowanym materiale językowym odróżniałam wyrażenia metaforyczne od wyrażeń synestetycznych. Za wyrażenia metaforyczne uznałam kolokacje, w których tylko element należący do domeny docelowej odnosi się do doświadczenia zmysłowego, natomiast element z domeny źródłowej przywołuje inne obszary znaczeniowe (np. bogaty aromat). Za wyrażenia synestetyczne uznałam natomiast kolokacje, w których zarówno element domeny docelowej, jak i domeny źródłowej odnosi się do doświadczenia zmysłowego (np. świeży smak). W rozdziale piątym omówiłam założenia teoretyczne pracy i zastosowane metody badawcze oraz przedstawiłam analizowany materiał językowy. Wybrałam podejście teoretyczne łączące semantykę leksykalną w ujęciu strukturalnym oraz językoznawstwo kognitywne. Narzędzia metodologiczne właściwe dla semantyki leksykalnej, takie jak pole semantyczne, denotacja i konotacja, relacje znaczeniowe, łączliwość leksykalno-semantyczna posłużyły do systematycznego opracowania zależności znaczeniowych pola semantycznego smaków i zapachów wina w ujęciu porównawczym. Metody kognitywizmu pozwoliły natomiast podjąć problem metaforycznej konceptualizacji (Lakoff, Johnson 1980) wrażeń smakowych i zapachowych w kategoriach przestrzennych. W świetle Grounding Hypothesis Lakoffa i Turnera (1989) metaforyczność smaku i zapachu wskazuje na semantyczną zależność tych pojęć. Aby wykazać semantyczną zależność domeny degustacyjnej od kategorii przestrzennych, posłużyłam się pojęciem image schema (pol. schemat wyobrażeniowy), rozumianym jako przedkonceptualna struktura bezpośrednio związana z doświadczeniem „ciała w przestrzeni” (Casadei 1996). W rozprawie poświęciłam uwagę dwóm schematom wyobrażeniowym: ŚCIEŻKI i POJEMNIKA. Pojęcie domeny ujmuję w kategoriach Langackera (1995), zatem używając wyrażenia domena degustacyjna odnoszę się do doświadczenia degustacji wina. Na podstawie przedstawionych założeń teoretyczno-metodologicznych, w rozdziałach 6-10, dokonałam analizy korpusu. Zebrany materiał językowy reprezentuje dwa gatunki tekstu: kontretykietę i recenzję winiarską. Kontretykieta jest to tzw. druga etykieta, znajdująca się na butelce wina po przeciwnej stronie w stosunku do głównej etykiety. Ze względu na cel rozprawy, do korpusu włączyłam jedynie kontretykiety zawierające teksty fakultatywne opisujące cechy sensoryczne wina. Za teksty fakultatywne uznaję teksty, które zawierają treści dodatkowe, w odróżnieniu od tekstów obligatoryjnych ograniczających się do podania informacji obowiązkowych regulowanych przez prawo takich jak nazwa handlowa wina, nazwa producenta i ewentualnego importera, woltaż itd. Wybór kontretykiety umotywowany jest dostępnością i powszechnością tego gatunku tekstu, jak i tym, że kontretykiety kształtują sposób mówienia o winie w danej społeczności. Wybór recenzji wynika z faktu, że – obok noty degustacyjnej – jest to gatunek tekstu, w którym możemy znaleźć najwięcej wyrażeń opisujących smaki i zapachy wina. Do celów tej rozprawy recenzja winiarska stanowiła lepszy materiał badawczy niż nota degustacyjna ze względu na mniej skonwencjonalizowany charakter recenzji, pozwalający autorom na większą swobodę ekspresji. Każdy z dwóch korpusów – włoski i polski – składał się ze 133 kontretykiet oraz z 87 internetowych recenzji winiarskich. Rozdział szósty pozwolił ustalić zależności semantyczne między terminami pierwotnymi percepcji smakowej i zapachowej we włoskim i polskim języku niespecjalistycznym. Terminy pierwotne rozumiem za Pisarkową (1972) jako wyrazy, których semantyka leksykalna odnosi się bezpośrednio do wrażeń smakowych bądź olfaktorycznych. Istotnym odkryciem jest to, że między terminami pierwotnymi występuje relacja synonimii kontekstowej, a wybór danego terminu może mieć motywacje denotatywne lub konotatywne. W rozdziale siódmym i ósmym przeprowadziłam analizę semantyczno-dystrybucyjną terminów pierwotnych percepcji smakowej i zapachowej oraz deskryptorów sensorycznych. Pytania stawiane w siódmym rozdziale dotyczyły zmysłu smaku: na jakie kategorie semantyczne można podzielić deskryptory sensoryczne opisujące smak wina? Czy poszczególne deskryptory wykazują łączliwość leksykalno-semantyczną z danymi terminami pierwotnymi percepcji smakowej? Jak wygląda dystrybucja deskryptorów i terminów pierwotnych percepcji smakowej w ujęciu kontrastywnym? W rozdziale ósmym kierunek analizy wyznaczyły analogiczne pytania dotyczące zmysłu zapachu. Analiza zebranego materiału dowiodła, że w obydwu językach zdecydowanie bardziej rozbudowane jest pole semantyczne zapachów wina niż jego smaków. Przejawia się to w większej liczbie zarówno terminów pierwotnych, jak i deskryptorów sensorycznych, co – zwłaszcza w świetle rozpowszechnianego w poprzednich badaniach poglądu, że węch jest zmysłem najbardziej odległym od języka werbalnego (Cavalieri 2009) – stanowi zaskakujące odkrycie. Ze względów społecznych i kulturowych polski język wina jest zjawiskiem stosunkowo nowym, w związku z czym charakteryzuje się on mniejszym skonwencjonalizowaniem niż jego włoski odpowiednik. Mniejsze skonwencjonalizowanie polskiego języka wina przejawia się między innymi większą różnorodnością leksykalną deskryptorów sensorycznych, która z kolei jest odwrotnie proporcjonalna do frekwencji deskryptorów. W rozdziale dziewiątym i dziesiątym ukazałam metaforyczność języka wina, koncentrując się na metaforach przestrzennych opartych na dwóch image schema: ŚCIEŻKI i POJEMNIKA. Temat metafor przestrzennych w domenie degustacyjnej nie był jeszcze przedmiotem dociekań w ramach włoskiego i polskiego językoznawstwa, zatem badanie wypełnia istotną lukę badawczą. Jak wykazano, dotychczas pomijane metafory przestrzenne okazują się bardzo złożonym nośnikiem wyrażania doświadczeń zmysłowych w domenie degustacyjnej. W rozdziale dziewiątym postawiłam następujące pytania badawcze: jakie wyrażenia świadczą o istnieniu metafor związanych ze schematem ŚCIEŻKI? Które doświadczenie zmysłowe – smaku czy zapachu – częściej konceptualizowane jest według schematu ŚCIEŻKI? Czy istnieją w tym zakresie istotne różnice między włoskim a polskim materiałem językowym? W rozdziale dziesiątym kierunek analizy wyznaczyły analogiczne pytania dotyczące schematu wyobrażeniowego POJEMNIKA. W obydwu językach wrażenia smakowe częściej niż zapachowe konceptualizowane są w kategoriach przestrzennych. Badanie kontekstów wyekscerpowanych z korpusu wykazało przewagę ilościową metafor opartych na schemacie wyobrażeniowym POJEMNIKA nad metaforami odwołującymi się do schematu ŚCIEŻKI. Jest to tendencja zaobserwowana w obydwu językach, jednak w sposób szczególny dotyczy ona materiału polskiego, w którym metafory związane ze schematem ŚCIEŻKI są nieliczne. Wiąże się to z zasadniczą różnicą w sposobie konceptualizacji domeny degustacyjnej w kategorii dynamiki: w tekstach włoskich znaczniej częściej niż w tekstach polskich występują leksemy należące do pola semantycznego ruchu. Podsumowanie rozprawy (rozdział 11) stanowi syntezę głównych wniosków wyciągniętych z analizy. Z perspektywy teoretycznej, wkładem rozprawy w badania nad językiem wina oraz w nurt lingwistyki zmysłów jest ujęcie tematu z dwóch perspektyw: strukturalnej i kognitywnej. Takie podejście teoretyczne wykazało, że smak i zapach są wyrażane w domenie degustacyjnej w zgoła odmienny sposób, mimo że z punktu widzenia fizjologicznego zmysły te są ze sobą ściśle powiązane. Zapach prezentuje więcej rozróżnień znaczeniowych zarówno wśród terminów pierwotnych, jak i deskryptorów, co sprawia że zapachy wina są zazwyczaj werbalizowane w sposób bardziej precyzyjny niż jego smaki. Jednocześnie opisywanie wrażeń smakowych jest częściej związane z metaforą ŚCIEŻKI i POJEMNIKA niż opisywanie wrażeń zapachowych. Werbalizując doznania smakowe Włosi i Polacy chętnie odwołują się do kategorii długości, jednego z bazowych pojęć schematu ŚCIEŻKI, oraz wykorzystują opozycje pojęciowe WEWNĄTRZ-ZEWNĄTRZ i PEŁNY-PUSTY, na których opiera się schemat POJEMNIKA. Z perspektywy metodologicznej, zaproponowany sposób łączenia narzędzi semantyki leksykalnej i językoznawstwa kognitywnego może być stosowany w badaniach złożonych zjawisk (jak omawiana w pracy „niewyrażalność” doznań smakowo-zapachowych) w perspektywie porównawczej. Tematyka poruszona w rozprawie może być także przydatna w dydaktyce i rozpowszechnianiu wiedzy w kontekstach pozaakademickich. Może stanowić materiał pomocniczy dla nauczycieli języka włoskiego jako obcego i dla studentów filologii włoskiej, zwłaszcza ze specjalności językoznawczej. Może być źródłem także nieoczywistych informacji dla osób pracujących w branży winiarskiej oraz dla wszystkich enofilów-praktyków, którzy chcieliby zgłębić językowe aspekty znanego im doświadczenia degustacji wina.

This dissertation is an Italian-Polish contrastive study of wine flavours and scents. Taste and olfaction are such individual and subjective experiences that they appear to be almost inexpressible. The main research question that arises is: how to express linguistically what seems to be inexpressible? The dissertation aims to identify semantic verbalisation models of wine flavours and scents in two linguistic and cultural contexts differing in wine traditions: Italian and Polish. The study focuses on the semantics of taste and olfaction since these two senses play an essential role during wine tasting. The issue examined in the dissertation fits into two lines of linguistic research. The first line concerns studies on wine language. The second line is related to sensory linguistics, a research area that examines relations between language and sensory perception. The dissertation consists of eleven chapters. Chapter 1 started with presenting the role of wine in the widely understood European culture; afterwards I focused on two cultural areas that are essential for this dissertation: Italian and Polish. I compared the two wine cultures in terms of the following criteria: tradition, time, space, economy, customer experience, academic interest, and language. These reflections allowed me to notice that the differences between wine culture of the two countries fall into two dichotomies: our/foreign and egalitarian/elite, which impact the way Italians and Poles talk and write about wine. Chapter 2 discussed the main research directions within wine linguistics; these studies can be described in terms of two criteria: the material studied and theoretical framework. As far as the material studied is concerned, wine language is a linguistic-cultural construct that tend to be expressed in many text genres such as wine labels and wine back labels, tasting notes, wine reviews, thesauri of oenology, sommelier course books, wine blogs, etc. As far as theoretical framework is concerned, within studies on wine language it is possible to identify four main research fields: terminology studies, linguistic and semiotic studies on wine labels and wine back labels (enogrammatologia), onomastic studies and cognitive studies. Chapter 3 presented the state of linguistic research on taste and olfactory perception. This overview enabled me to identify some research gaps. Firstly, wine language has never been a subject of an Italian-Polish contrastive study. Secondly, most of the cognitive analysis of sensory experience in wine language have focused so far on ontological metaphors and, spatial metaphors have been discussed rarely. Thirdly, the most common issues addressed within sensory linguistics concern olfactory verbalisation in literary texts and in perfumery discourse. There are few linguistic studies on gustatory and olfactory semantics in wine-tasting domain in which taste and olfaction play a crucial role. Fourthly, sensory semantics – research direction that has a long tradition in Poland – attracts less attention among Italian scholars. Contrastive studies that compare Italian ways of sensory expression with other languages are a real rarity. Chapter 4 was dedicated to the cognitive metaphor and the linguistic synaesthesia, two important issues in the identification process of semantic verbalisation models of wine flavours and scents in the wine-tasting domain. As can be seen from the presented state of knowledge, linguists have not developed yet a common position as regards the definition of these notions. In order to make my reasoning clear, in this dissertation I consider metaphor and synaesthesia two distinct phenomena, and thus in the analysed material I differentiate between metaphorical expressions and synaesthetic expressions. I consider metaphorical expressions those collocations in which only the element belonging to the target domain is related to a sensory experience, while the element belonging to the source domain recalls other semantic areas (e.g. rich aroma). I consider synaesthetic expressions those collocations in which both elements from the target and source domain refer to a sensory experience (e.g. fresh flavour). In Chapter 5 I discussed the theoretical framework and research methods applied and I presented the analysed linguistic material as well. I chose a theoretical approach that combines lexical semantics and cognitive linguistics. Methodological tools specific for lexical semantics such as semantic field, denotation and connotation, meaning reports, lexical-semantic solidarity were useful to systematically elaborate meaning correlations within the semantic field of wine flavours and scents in a contrastive perspective. Cognitive methods are used as a framework for the analysis of metaphorical conceptualisation (Lakoff, Johnson 1980) of gustatory and olfactory impressions in spatial terms. In the light of Lakoff’s and Turner’s (1989) Grounding Hypothesis (1989), taste and smell metaphoricity suggests a semantic interdependence of these concepts. In order to demonstrate the semantic dependence of the wine-tasting domain on the spatial categories, I employed the notion of image schema, understood as a preconceptual structure related directly to the “body in the space” (Casadei 1996) experience. In the dissertation I focused on two image schemas: PATH and CONTAINER. I adopted Langacker’s (1995) view on the notion of domain, so using the expression wine-tasting domain I refer to the wine-tasting experience. The presented theoretical and methodological framework is the basis for a corpus analysis in Chapters from 6 to 10. The collected material represents two text genres: wine back label and wine review. The wine back label is the so-called second wine label, placed on the opposite side of a bottle. Taking into consideration the main goal of the research, the corpus includes only those wine back labels that contain facultative texts with wine organoleptic properties. Facultative texts are understood as texts that include extra content, as oppose to obligatory texts, which provide only the mandatory information required by law, such as wine brand name, producer and possible importer name, alcohol volume etc. The choice of the wine back label is motivated by the accessibility and universality of this text genre, and by the fact that wine back labels shape the wine discourse of particular community. The choice of the wine review stem from the fact that – beside the tasting note – it is a genre which provides a variety of expressions that describe wine flavours and scents. Considering the goal of this dissertation, the wine review formed a better linguistic material than the tasting note because of the less conventionalised character of the wine review that gives author greater liberty of expression. Each of the two corpora – Italian one and Polish one – contained 133 wine back labels and 87 online wine reviews. Chapter 6 let me determine semantic correlations between taste and olfactory perception basic lexemes in Italian and Polish non-specialist language. Basic lexemes are understood following Pisarkowa’s (1972) definition as lexemes whose lexical semantics refers directly to gustatory or olfactory impressions. An important finding is that basic lexemes stand in a relation of context synonymy and the choice of a particular lexeme can have denotative or connotative reasons. In Chapters 7 and 8 I did a semantic-distributional analysis of gustatory and olfactory basic lexemes and sensory descriptors as well. The questions posed in Chapter 7 concerned the sense of taste: how can different sensory descriptors characterising wine flavours be categorised? Is there any semantic-lexical solidarity between particular descriptors and tasting basic lexemes? What are the descriptors and tasting basic lexemes distribution like in the contrastive perspective? In Chapter 8 the analysis direction was determined by analogical questions concerning the sense of smell. The analysis of the linguistic material demonstrates that in both languages the semantic field of wine scents is much more extended than the semantic field of its flavours. It manifests itself as well in a larger number of basic lexemes as in a larger number of sensory descriptors. It is a remarkable finding especially in the light of the current view that the smell is the most distant sense from verbal language (Cavalieri 2009). Due to social and cultural reasons, Polish wine language is a relatively new phenomenon; as a result, it is characterised by less prominent conventionalisation than its Italian equivalent. Lower conventionalisation of Polish wine language manifests itself, inter alia, in a bigger lexical diversity of sensory descriptors which is, in turn, inversely proportional to the frequency of descriptors. Chapter 9 and 10 show the metaphoricity of wine language, focusing on spatial metaphors based on two image schemas: PATH and CONTAINER. The topic of spatial metaphors in wine-tasting domain has not been the subject of Italian and Polish linguistic studies yet, so this research fills an important research gap. As indicated, spatial metaphors that have been omitted so far prove to be a complex vehicle of expressing sensory experience in the wine tasting domain. In Chapter 9 I pose the following research questions: what expressions prove the existence of metaphors related to PATH image schema? Which sensory experience – gustatory or olfactory – is more often conceptualised in terms of PATH image schema? Are there relevant differences between languages in this regard? In Chapter 10 the line of analysis was determined by analogical questions related to CONTAINER image schema. In both languages gustatory impressions are more often conceptualised in spatial terms. The study of contexts excerpted from the corpus shows the quantitative predominance of metaphors based on CONTAINER image schema over metaphors based on PATH image schema. It is a tendency observed in both languages; however, it concerns particularly the Polish material, in which metaphors related to PATH image schema are really rare. It involves an important difference in the way the wine-tasting domain is conceptualised in dynamic terms: in Italian texts there are much more lexemes belonging to the semantic field of movement. Chapter 11 synthesises the main conclusions drawn from the analysis. From a theoretical point of view, the contribution of the present chapter to wine language studies and sensory linguistics lies in its combination of two perspectives on the subject at hand: structural and cognitive. Such a theoretical approach shows that taste and smell are verbalised in a completely different way in the wine-tasting domain, despite the fact that these two senses are strictly connected from the physiological point of view. Smell presents more semantic distinctions within both basic lexemes and sensory descriptors, a fact that makes the verbalisation of wine scents more precise than the verbalisation of its flavours. At the same time, descriptions of wine flavours are more often related to PATH and CONTAINER metaphors than descriptions of wine scents. While verbalising taste impressions Italian and Poles tend to refer to the category of length, one of the basic concepts of PATH image schema, and they use conceptual oppositions INSIDE-OUTSIDE and FULL-EMPTY on which CONTAINER image schema is based. From the methodological perspective, the proposed way of combining tools of lexical semantics and cognitive linguistics can be applied to studies on complex phenomena (like the “inexpressibility” of gustatory and olfactory impressions discussed in this dissertation) in a contrastive perspective. The subject covered in the dissertation can be also useful in teaching contexts and in knowledge popularisation in non-academic contexts. Also, it can be treated as an auxiliary material for Italian as L2 teachers and for students of Italian studies, especially those specialising in linguistics. Furthermore, it can be a source of nonobvious information for people working in the wine industry and for all wine lovers who would like to explore linguistic aspects of wine-tasting experience.

La dissertazione si propone come studio semantico italiano-polacco dei sapori e dei profumi del vino. L’esperienza gustativa e olfattiva è così individuale e soggettiva che sembra perfino inesprimibile. Si pone quindi la principale domanda di ricerca che determina la direzione di tutta l’analisi: come esprimere ciò che pare l’inesprimibile? L’obiettivo della ricerca consiste nell’identificare i modelli semantici della verbalizzazione gustativa e olfattiva durante degustazione del vino in due contesti linguistico-culturali – italiano e polacco – che presentano due tradizioni enoiche diverse. Lo studio si concentra sulla semantica del gusto e dell’olfatto, poiché sono questi i sensi che svolgono un ruolo fondamentale durante degustazione del vino. Il problema trattato si inserisce in due filoni di ricerca linguistica. Il primo filone riguarda gli studi sul linguaggio del vino. Il secondo filone è legato alla cosiddetta linguistica sensoriale (sensory linguistics), un ambito di ricerca che indaga le relazioni tra lingua e percezione sensoriale. La dissertazione è composta da undici capitoli. Nel primo capitolo ho presentato il ruolo del vino nella cultura europea sensu lato, dopodiché lo sfondo culturale è stato ristretto ai due contesti enoici più rilevanti dal punto di vista di questo lavoro: italiano e polacco. Ho paragonato le due culture del vino secondo sette criteri: tradizione, tempo, spazio, esperienza dei consumatori, economia, interesse accademico e linguaggio. Dal capitolo si evince che il divario tra l’Italia e la Polonia del vino è tracciato sostanzialmente da due dicotomie: nostro/straniero, egalitario/elitario, le quali influiscono sul modo in cui gli italiani e i polacchi parlano e scrivono sul vino. Nel secondo capitolo ho fornito una panoramica delle ricerche sul linguaggio del vino, che possono essere classificate secondo due criteri: il materiale linguistico sottoposto all’analisi e l’impostazione teorica utilizzata. Dal punto di vista del materiale analizzato, il linguaggio del vino costituisce un costrutto linguistico-culturale che si esprime in diversi generi testuali quali etichetta e controetichetta, nota degustativa, recensione del vino, tesauro enologico, manuale per sommelier, wine blog ecc. Dal punto di vista dell’impostazione teorico-metodologica, si possono individuare quattro filoni di ricerca sul linguaggio del vino: studi terminologici, studi linguistico-semiotici sull’enogramma (enogrammatologia), onomastici e cognitivi. Nel capitolo terzo ho esposto lo stato delle ricerche linguistiche sulla percezione gustativa e olfattiva. L’attuale stato delle conoscenze fornito nei capitoli secondo e terzo presenta certe lacune che ho voluto colmare con questo studio. In primo luogo, il linguaggio del vino non è stato finora oggetto di una ricerca contrastiva italiano-polacca. In secondo luogo, la maggior parte delle indagini cognitive circa l’esperienza sensoriale nel linguaggio del vino si è focalizzata principalmente sulle metafore ontologiche, mentre le metafore spaziali sono state indagate raramente. In terzo luogo, i temi trattati nell’ambito della linguistica sensoriale vertono più spesso sulla verbalizzazione delle sensazioni olfattive nei testi letterari e nel discorso profumieristico. Poche sono invece le ricerche linguistiche sulla semantica del gusto e dell’olfatto nel dominio degustativo, in cui il gusto e l’olfatto svolgono un ruolo fondamentale. In quarto luogo, la semantica sensoriale – un filone di ricerca che ha una lunga tradizione in Polonia – non gode di grande interesse nella linguistica italiana. Una vera rarità sono le ricerche contrastive che mettono a confronto i modelli italiani di verbalizzazione sensoriale con quelli di altri idiomi. Il capitolo quarto è stato dedicato alla metafora cognitiva e alla sinestesia linguistica, due nozioni assai rilevanti nel processo di identifcazione dei modelli semantici della verbalizzazione gustativa e olfattiva nel dominio degustativo. Come risulta dallo stato delle conoscenze, nel mondo accademico manca il consenso sulla distinzione terminologica tra questi due concetti. Per la chiarezza del discorso, ritengo metafora e sinestesia due fenomeni distinti, e quindi nel materiale analizzato ho distinto espressioni metaforiche da espressioni sinsestetiche. Ritengo espressioni metaforiche quelle collocazioni in cui solo l’elemento del dominio oggetto si riferisce a un dominio sensoriale, invece l’elemento del dominio origine richiama altre aree di significato (es. aroma ricco). Con espressioni sinestetiche intendo le collocazioni in cui sia l’elemento del dominio oggetto sia quello del dominio origine si rifanno a un’esperienza sensoriale (es. gusto/sapore fresco). Nel capitolo quinto ho esposto le basi teoriche della ricerca, il metodo di analisi nonché il materiale linguistico sottoposto all’analisi. Ho scelto un approccio teorico che unisce la semantica lessicale e la linguistica cognitiva. I dispositivi metodologici della semantica lessicale quali campo semantico, denotazione e connotazione, rapporti di significato, solidarietà semantica, sono serviti a esaminare i rapporti di significato all’interno del campo semantico dei sapori e dei profumi del vino in una prospettiva contrastiva. I metodi del cognitivismo hanno consentito di confrontarmi con il problema della concettualizzazione metaforica (Lakoff, Johnson 1980) delle sensazioni gustative e olfattive in termini spaziali. Alla luce della Grounding Hypothesis di Lakoff e Turner (1989), la metaforicità del gusto e dell’olfatto dimostra la non autonomia semantica di questi concetti. Per rilevare la dipendenza semantica del dominio degustativo dalle categorie spaziali sono ricorsa alla nozione di image schema, intesa come struttura preconcettuale che deriva dall’esperienza del “corpo nello spazio” (Casadei 1996). Nello studio mi sono concentrata su due image schema: PERCORSO e CONTENITORE. Ho adottato la definizione del termine dominio proposto da Langacker (1995); usando l’espressione dominio degustativo, mi rifacevo dunque all’esperienza della degustazione del vino. In base al quadro teorico-metodologico presentato, nei capitoli 6-10 ho eseguito l’analisi del corpus. Il materiale raccolto è composto da testi appartenenti a due generi testuali: la controeichetta e la recensione. La controetichetta è la cosiddetta seconda etichetta che si trova alla parte opposta della bottiglia rispetto all’etichetta principale. Visto l’obiettivo della dissertazione, ho incluso nel corpus solo le controetichette contenenti testi facoltativi, in cui si descrivono le caratteristiche sensoriali del vino. Definisco testi facoltativi quei testi che comprendono informazioni aggiuntive, a differenza dei testi obbligatori che si limitano a fornire informazioni obbligatorie ai sensi di legge quali denominazione di vendita, indicazione del produttore o dell’eventuale importatore, percentuale di alcol sul volume ecc. La scelta della controetichetta è motivata dalla diffusione e accessibilità di questo genere testuale nonché dal fatto che le controetichette formano il modo di parlare sul vino di una data comunità. La scelta della recensione è motivata dal fatto che – accanto alla nota degustativa – è un genere testuale in cui possiamo attestare più espressioni che descrivono sapori e profumi del vino. Tra questi due generi testuali la recensione si è dimostrata più adatta ai fini di questa ricerca per il suo carattere meno convenzionalizzato, fattore che quindi concede all’autore più spazio per la creatività. Entrambi i corpora – italiano e polacco – contenevano 133 controetichette e 87 recensioni del vino pubblicate online. Il capitolo sesto ha consentito di esaminare i rapporti di significato che intercorrono tra i lessemi gustativi e olfattivi di base nell’italiano e nel polacco comune. Con lessemi di base intendo ciò che Pisarkowa (1972) denomina terminy pierwotne, ossia quei lessemi la cui semantica lessicale riporta direttamente all’ambito gustativo oppure olfattivo. Una scoperta importante è che tra i lessemi di base si stabilisce la relazione di sinonimia contestuale e che la scelta di un dato lessema di base può avere motivazioni denotative o connotative. Nei capitoli settimo e ottavo ho eseguito un’analisi semantico-distribuzionale dei lessemi gustativi e olfattivi di base e dei descrittori sensoriali. Le domande poste nel capitolo settimo riguardavano il senso del gusto: in quali categorie semantiche possiamo dividere i descrittori sensoriali relativi al gusto del vino? Esiste una solidarietà semantica tra alcuni descrittori e particolari lessemi gustativi di base? In che modo avviene la distribuzione dei descrittori e dei lessemi gustativi di base in una prospettiva contrastiva? Nel capitolo ottavo la linea di analisi era determinata da domande analoghe relative al senso dell’odorato. L’analisi del materiale raccolto ha rilevato che in entrambe le lingue il campo semantico dei profumi del vino dimostra una maggiore articolazione rispetto a quello dei suoi sapori. Una maggiore salienza semantica dell’odorato si manifesta in un numero superiore sia di lessemi di base sia di descrittori sensoriali, il che costituisce una scoperta inattesa, soprattutto alla luce dell’opinione diffusa nelle ricerche precedenti secondo cui l’olfatto sarebbe il senso più lontano dal linguaggio verbale (Cavalieri 2009). Per motivi sociali e culturali, il linguaggio del vino polacco è un fenomeno relativamente nuovo e come tale si presenta meno convenzionalizzato rispetto al suo equivalente italiano. Una minore convenzionalizzazione del linguaggio del vino polacco si manifesta tra l’altro in una maggiore ricchezza lessicale dei descrittori sensoriali, la quale è inversamente proporzionale alla loro frequenza. Nei capitolo nono e decimo ho rilevato la metaforicità del linguaggio del vino, concentrandomi sulle metafore spaziali basate su due image schema: PERCORSO e CONTENITORE. Il tema delle metafore spaziali nel dominio degustativo non era mai stato oggetto di ricerca linguistica né in Italia né in Polonia, dunque questo studio ha colmato un’importante lacuna. Come è stato dimostrato, le metafore spaziali, finora trascurate, si presentano complessi veicoli di espressione dell’esperienza sensoriale nel dominio drgustativo. Nel capitolo nono ho posto le seguenti domande di ricerca: quali espressioni provano l’esistenza delle metafore relative all’image schema PERCORSO nell’italiano e nel polacco del vino? Quale elemento del quadro degustativo – “bocca” o “naso” – viene più spesso concettualizzato in termini di PERCORSO? Esistono notevoli differenze a riguardo tre le due lingue? Nel capitolo decimo la linea di analisi è stata tracciata da analoghe domande afferenti all’image schema CONTENITORE. In entrambe le lingue le impressioni gustative sono più spesso concettualizzate in termini spaziali. Lo studio dei contesti estratti dal corpus ha rilevato la dominanza quantitativa delle metafore basate sull’image schema CONTENITORE sulle metafore che si rifanno all’image schema PERCORSO. È una tendenza osservata in entrambe le lingue, tuttavia essa risulta particolarmente lampante nel materiale polacco, in cui le metafore relative all’image schema PERCORSO sono davvero poche. Questo fatto è legato a una notevole differenza tra le lingue nella concettualizzazione del dominio degustativo in termini dinamici: i lessemi appartenenti al campo semantico del movimento ricorrono assai più frequentemente nei testi italiani. Il capitolo undicesimo costituisce una sintesi delle conclusioni tratte dall’analisi. Dal punto di vista teorico, il contributo della dissertazione alle ricerche sul linguaggio del vino nonché alla linguistica sensoriale consiste nel fatto che il tema trattato è stato approcciato da due prospettive: strutturale e cognitiva. Tale approccio ha rilevato che nel dominio degustativo il gusto e l’olfatto vengono espressi in modi diversi, sebbene a livello fisiologico questi sensi siano fortemente connessi. L’olfatto presenta più distinzioni semantiche sia tra i lessemi di base sia tra i descrittori, il che fa sì che i profumi del vino di solito si verbalizzino in modo più preciso rispetto ai suoi sapori. Allo stesso tempo la descrizione delle sensazioni gustative è più spesso legata alla metafora del PERCORSO e del CONTENITORE rispetto alla descrizione delle sensazioni olfattive. Verbalizzando le impressioni della bocca, gli italiani e i polacchi si rifanno volentieri alla categoria della lunghezza, uno dei concetti basilari dell’image schema PERCORSO, nonché si servono delle opposizioni concettuali DENTRO-FUORI e PIENO-VUOTO, su cui si basa l’ image schema CONTENITORE. Dal punto di vista metodologico, il modello che unisce gli strumenti della semantica lessicale con quelli della linguistica cognitiva può essere applicato alle ricerche di stampo contrastivo su vari fenomeni complessi (come il problema dell’inesprimibilità delle sensazioni gustativo-olfattive indagato in questo studio). I temi trattati nella dissertazione possono essere utili anche nella didattica e nella divulgazione delle conoscenze nei contesti non accademici. Lo studio può servire come risorsa didattica agli insegnanti di italiano come L2 e agli studenti di italianistica, in particolare a coloro che hanno scelto l’indirizzo linguistico. Inoltre, la dissertazione può essere fonte di informazioni sorprendenti per gli addetti al settore vitivinicolo nonché a tutti gli enofili-pratici che abbiano voglia di approfondire gli aspetti linguistici dell’esperienza degustativa a loro così familiare.