Pozytywizm warszawski a Wielka Brytania. Dzieje recepcji wzorców cywilizacyjnych w latach 1866-1886

Pozytywiści warszawscy byli zafascynowani Wielką Brytanią i jej nowoczesną cywilizacją przemysłową. Ich podziw wzbudzał zarówno tamtejszy rozwój życia umysłowego i nauk przyrodniczych, jak materialny dobrobyt i organizacja społeczeństwa. Brytyjskie inspiracje odegrały istotną rolę w pozytywistycznym programie modernizacyjnym. To zainteresowanie Anglią (Wielką Brytanią), jej społecznymi, edukacyjnymi i politycznymi instytucjami ma długa tradycję w polskiej kulturze. W osiemnastym stuleciu myśliciele polskiego Oświecenia podjęli próbę zreformowania ustroju państwa, opierając się na modelu brytyjskim, przede wszystkim dlatego, że utożsamiali go z szerokim zakresem wolności obywatelskich. W początkach XIX wieku polskie elity umysłowe zwracały uwagę na to, co dzieje się w Wielkiej Brytanii. Zainteresowanie wzbudzał nie tylko dorobek kulturalny Wyspy, ale również nowe technologie i wynalazki. Praktyczne zastosowanie tych nowinek okazało się trudne zarówno ze względu na niechętne nastawienie konserwatywnego odłamu polskiej szlachty, jak i z powodu tego, że nowe technologie wymagały więcej specjalistycznej wiedzy i umiejętności niż tradycyjne. Po powstaniu listopadowym Wielka Brytania postrzegana była często jako część „zgniłego” Zachodu, popadającego, zdaniem jego romantycznych krytyków, w „stan rozkładu”. Nastawienie to zaczęło się zmieniać w połowie XIX wieku, kiedy coraz więcej przedstawicieli warstw oświeconych zaczęło zdawać sobie sprawę, że zamykanie się na zachodnie wzorce i konserwowanie starego porządku jest drogą prowadzącą donikąd. Epoka pozytywizmu warszawskiego była okresem wzmożonego zainteresowania Wielką Brytanią. Po powstaniu styczniowym inteligencja polska zaboru rosyjskiego była zupełnie pozbawiona wpływu na społeczną i oświatową politykę rządu. Warszawscy pozytywiści założyli nowe czasopismo „Przegląd Tygodniowy”, na łamach którego wyrażali swoje poglądy i zwracali uwagę czytelników na istotne, ich zdaniem, kwestie społeczne. Środowisko skupione wokół „młodej prasy” oskarżało starsze pokolenie o reakcyjność i uprzedzenie wobec nowych idei, samo z kolei wykazując w początkowych latach swej ofensywy ideowej bezkrytyczne uwielbienie nowych nurtów. Z czasem opinie pozytywistów stały się bardziej wyważone i umiarkowane. Pierwszym znaczącym źródłem brytyjskich inspiracji dla pozytywizmu warszawskiego była praca Henry’ego Thomasa Buckle’a Historia cywilizacji w Anglii. Buckle planował uczynić z historii dziedzinę naukową w znaczeniu nauk ścisłych oraz odkryć prawa dziejowe, od których zależy rozwój cywilizacyjny. Pozytywiści warszawscy zaadaptowali koncepcje angielskiego historyka do swojego programu, kładąc nacisk na znaczenie wiedzy i edukacji. Historia cywilizacji w Anglii miała istotny wpływ na pozytywizm warszawski szczególnie w początkowej fazie jego rozwoju. Przedstawiciele „młodej prasy” chcieli, aby ich czytelnicy docenili wartości takie jak pracowitość, oszczędności oraz samokształcenie się. Przetłumaczyli i wydali angielski bestseller Self-help Samuela Smilesa, dostosowując tę książkę do lokalnych potrzeb i warunków. W latach 70-tych i 80-tych XIX wieku pojawiły się nowe tytuły prasowe związane z nurtem pozytywistycznym (“Prawda”, “Niwa”, “Ateneum”). Pozytywiści warszawscy byli zafascynowani teorią ewolucji Karola Darwina, a także ideami innej wiktoriańskiej sławy, Herberta Spencera, filozofa i socjologa. Jednocześnie świadomi byli faktu, że zastosowanie do życia społecznego koncepcji takich jak „naturalna selekcja” czy „walk o byt” niesie zagrożenie dla słabszych narodów, takich jak polski. Dlatego też podkreślali znaczenie postępu intelektualnego i moralnego. Ważną rolę w rozwoju pozytywizmu warszawskiego odegrała idee Johna Stuarta Milla, w tym zwłaszcza zaczerpnięte z jego myśli pojęcia użyteczności i wolności jednostki. Pozytywiści warszawscy wysoko cenili brytyjski model państwa w dużej mierze opartego na oddolnej inicjatywie społecznej. Poświęcali dużo uwagi brytyjskiej prasie, tamtejszym stowarzyszeniom i systemowi edukacji, próbując przynajmniej niektóre z zastosowanych tam rozwiązań włączyć do swojego programu modernizacyjnego. The Warsaw Positivists were fascinated with Great Britain and its modern industrial civilisation. They admired the development of its intellectual thought and natural science as well as its economic well-being and social organisation. British inspirations played an important role in the Positivists’ modernization programme. That interest in England (Great Britain), its social, educational and political institutions had had a long tradition in Polish culture. In the eighteenth century the thinkers of the Polish Enlightenment attempted to reform the political system in their country and based that programme on the British model, mainly because they associated it with civil liberties. At the beginning of the nineteenth century the educated classes in Poland paid much attention to Great Britain. Not only were they interested in its culture, but also new technologies and inventions. Nevertheless, putting those new ideas into practice was impossible, due to the hostile attitude taken by the conservative segment of Polish nobility (szlachta) and the fact that those new technologies required more knowledge and skills than traditional ones. After the November Uprising Great Britain was perceived primarily as a part of the ‘rotten’ West, which was, according to its romantic critics, ‘falling into the state of decay’. That started to change in the mid nineteenth century, when more and more educated Poles were beginning to realise that avoiding changes and maintaining the old ways became impossible. Warsaw Positivism, was undoubtedly the period during which the interest in Great Britain was at its peak. After the January Uprising the intelligentsia from the Russian partition was deprived of any influence on the government and its educational or social policy. The Warsaw Positivists founded a new magazine, called “Przegląd Tygodniowy”, where they could express their opinions and draw their readers’ attention to the social issues they found important. Those young radical journalists accused the older generation of being reactionary and prejudiced against new ideas, but they themselves were sometimes biased in favour of them. Later their opinions became more mature and moderate. Their first source of intellectual inspiration was a book entitled History of Civilisation in England by a popular Victorian historian, Henry Thomas Buckle, whose plan was to put historical research on a more scientific basis and discover the laws on which the progress of civilisation depends. The Warsaw Positivists adapted his ideas to their programme, by putting emphasis on education and knowledge. Buckle’s History of Civilisation in England had a considerable influence on Warsaw Positivism, especially in the 1860s. The Warsaw Positivists wanted their readers to appreciate the importance of hard work, thrift and self-education. They translated and published an English bestseller, entitled Self-help, by Samuel Smiles, adapting it to the local needs and conditions. In the 1870s and 1880s the Warsaw Positivists founded new magazines (e.g. “Prawda”, “Niwa”, “Ateneum”). They were fascinated with the theory of evolution developed by Charles Darwin and the ideas of another ‘eminent Victorian’, Herbert Spencer, an English philosopher and sociologist. At the same time they were aware that the concepts of ‘natural selection’ and ‘survival of the fittest’ posed a threat to weaker nations such as theirs. Therefore, they stressed the importance of intellectual progress. John Stuart Mill’s conceptions of liberty and utility played an important role in Warsaw Positivism since the beginning of that period. The Warsaw Positivists approved of the British model of state to a large extent depending on social initiative. They paid much attention to Great Britain, its press, societies, and educational system and hoped to incorporate at least some of those solutions into their social programme.