Oszczędzanie w kasach oszczędnościowo-budowlanych w gospodarkach wschodzących Europy Środkowej w latach 1992-2012

Oszczędzanie w kasach oszczędnościowo-budowlanych w gospodarkach wschodzących Europy Środkowej (lata 1992-2012) Praca doktorska napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Witolda Kozińskiego Streszczenie System docelowego oszczędzania na cele mieszkaniowe, funkcjonujący z powodzeniem od lat 30-tych XX wieku w Niemczech, stał się w ciągu ostatnich kilkunastu lat nieodłącznym elementem rynku finansowania nieruchomości w wielu krajach Europy Środkowej. Zaimplementowaniu tego systemu sprzyjał okres transformacji ekonomicznej w gospodarkach wschodzących w tej części Europy. Jako pierwsi, jeszcze w roku 1992, na uruchomienie systemu docelowego oszczędzania zdecydowali się Słowacy, a rok później zasady funkcjonowania systemu, regulowane odrębną ustawą, przyjęli Czesi. W roku 1997 pierwsze kasy oszczędnościowo-budowlane rozpoczęły działalność na Węgrzech. Ustawa o kasach oszczędnościowo-budowlanych i wspieraniu przez państwo oszczędzania na cele mieszkaniowe uchwalona została również przez polski Sejm w czerwcu 1997 roku. W wyniku decyzji administracyjnych nie doszło jednak do uruchomienia tych specjalistycznych instytucji bankowych w Polsce. Oparty na zweryfikowanych w praktyce modelach matematycznych, bezpieczny system samopomocy finansowej, którego uczestnicy korzystają z finansowego wsparcia ze strony państwa, promującego długoterminowe oszczędzanie, obsługuje obecnie w 11 krajach Europy Środkowej około 50 mln oszczędzających. Autor przeprowadzi analizę cech systemu docelowego oszczędzania na cele mieszkaniowe, które sprawiają, że system ten z powodzeniem funkcjonuje od ponad 80 lat potwierdzając swoją skuteczność w kumulowaniu oszczędności gospodarstw domowych i finansowaniu budownictwa mieszkaniowego przy zmieniających się uwarunkowaniach ekonomicznych i społecznych. System docelowego oszczędzania nie stracił nic ze swojej atrakcyjności dla klientów nawet w ostatnich latach rekordowo nisko oprocentowanych kredytów hipotecznych a zapoczątkowany w roku 2007 globalny kryzys finansowy, wywołany przez amerykański system finansowania mieszkalnictwa, po raz kolejny pozytywnie zweryfikował bezpieczeństwo i stabilność jego funkcjonowania. Cel rozprawy Głównym celem rozprawy jest zbadanie zmian skłonności osób fizycznych do oszczędzania w kasach oszczędnościowo-budowlanych w trzech krajach Europy Środkowej, w tym zwłaszcza jej zależności od cech systemu docelowego oszczędzania oraz od wysokości i zasad udzielania przez państwo finansowej pomocy w formie premii budowlanej dla oszczędzających w kasach oszczędnościowo-budowlanych. Badanie obejmie długookresowe porównanie zachowań uczestników systemu docelowego oszczędzania w latach 1992 – 2012. Celem szczegółowym jest znalezienie odpowiedzi na pytanie badawcze, które cechy systemu oraz atrybuty pomocy państwa mają decydujący wpływ na skłonność do oszczędzania w tym systemie, mierzoną liczbą nowo zawieranych umów docelowego oszczędzania, wartością zawieranych umów oraz wysokością gromadzonych oszczędności pozwalających na bezpieczne, długoterminowe refinansowanie kredytów mieszkaniowych. W tym celu przeprowadzona została analiza zmian skłonności do oszczędzania w kasach oszczędnościowo-budowlanych wywoływanych zmianami zakresu pomocy państwa dla oszczędzających oraz różnicami w zasadach funkcjonowania tych systemów w poszczególnych krajach, odniesionych do warunków makroekonomicznych i sytuacji mieszkaniowej w tych krajach. Kolejnym celem rozprawy jest zbadanie, czy instrument okresu karencji w systemie docelowego oszczędzania, pozwalający na wykorzystanie przez oszczędzającego zgromadzonych przez niego środków wraz z odsetkami i państwową premią budowlaną na cel inny niż mieszkaniowy, po upływie tego okresu, jest krytycznym czynnikiem wpływającym na atrakcyjność oszczędzania w tym systemie ? Analiza zachowań oszczędzających w słowackich, czeskich i węgierskich kasach oszczędnościowo-budowlanych w latach 1992-2012 powinna przynieść odpowiedź na pytania: 1) Jak skonstruować model wspierania przez państwo systemu docelowego oszczędzania, który mógłby zostać uruchomiony w Polsce w aktualnych warunkach rynkowych? 2) Czy pomoc państwa dla oszczędzających w kasach oszczędnościowo-budowlanych znajduje ekonomiczne uzasadnienie jako sposób rozwiązywania problemów mieszkaniowych? 3) Jaki byłby efekt uruchomienia takiego kas oszczędnościowo-budowlanych w Polsce? Odpowiedź na te pytania ma kluczowe znaczenie zarówno dla inwestorów, banków zainteresowanych uruchomieniem tego typu instytucji finansowych, jak również dla organów władzy ustawodawczej i wykonawczej w Polsce, bezskutecznie poszukującej przez ponad 20 lat, czyli od początku transformacji ekonomicznej, efektywnego i powszechnego systemu finansowania budownictwa mieszkaniowego oraz stabilnych i tanich źródeł jego długoterminowego refinansowania. Tezy rozprawy Pierwszą i główną tezą rozprawy jest twierdzenie, iż istnieją pewne cechy systemu docelowego oszczędzania na cele mieszkaniowe, które warunkują jego efektywne uruchomienie i działanie w różnych uwarunkowaniach makroekonomicznych i społecznych. Druga teza rozprawy zakłada, że skala wpływu poszczególnych atrybutów finansowej pomocy państwa w formie premii budowlanej na skłonność do oszczędzania jest zmienna dla różnych etapów uruchamiania i rozwoju systemu docelowego oszczędzania oraz wskaźników makroekonomicznych. Tezą wynikową z obu powyższych tez jest twierdzenie, iż warunkiem stabilnego i efektywnego funkcjonowania systemu docelowego oszczędzania jest okres karencji, umożliwiający oszczędzającym w systemie wycofanie po upływie tego okresu swoich oszczędności wraz z naliczonymi przez kasę odsetkami oraz przyznanymi przez państwo premiami budowlanymi i przeznaczenie zgromadzonych w ten sposób oszczędności na dowolny cel. Potwierdzenie powyższych tez pozwoli na realizację założonego celu rozprawy, czyli wykazanie, iż system docelowego oszczędzania wraz z instrumentem wspierania przez państwo oszczędzania na cele mieszkaniowe jest stabilnym, bezpiecznym i efektywnym dla państwa systemem oszczędnościowo-kredytowym, zdolnym do funkcjonowania w różnych warunkach społecznych i gospodarczych. Umożliwi również na sformułowanie propozycji dotyczących warunków uruchomienia kas oszczędnościowo-budowlanych w Polsce. Analizie poddane zostaną szeregi czasowe danych, które w ocenie autora stanowią wskaźniki charakteryzujące skłonność do oszczędzania: - liczba zawieranych w kolejnych latach umów docelowego oszczędzania; - skumulowana liczba umów docelowego oszczędzania; - wartość sum docelowych nowych umów docelowego oszczędzania; - skumulowana wartość sum docelowych umów docelowego oszczędzania; - wysokość oszczędności gromadzonych w kasach oszczędnościowo-budowlanych. Analizie poddane zostaną zmiany powyższych wskaźników, charakteryzujących skłonność do oszczędzania, wynikające z wprowadzanych w poszczególnych systemach (krajach) zmian poszczególnych atrybutów pomocy finansowej państwa dla oszczędzających w kasach oszczędnościowo-budowlanych: - procentowej wysokości premii budowlanej; - wysokości rocznego limitu premiowanych oszczędności; - wysokości maksymalnej rocznej premii budowlanej; - okresu karencji. Przedmiotem analizy będzie też wpływ na skłonność do oszczędzania realnych zmian poszczególnych atrybutów pomocy finansowej państwa – atrybutów premii budowlanej - względem wybranych wskaźników makroekonomicznych: - inflacji - średniego wynagrodzenia Tak przeprowadzona analiza pozwoli – w ocenie autora – na ocenę wpływu finansowej pomocy państwa w formie premii budowlanej na skłonność do oszczędzania w kasach oszczędnościowo-budowlanych. Odrębnym elementem analizy będzie skuteczność wspierania przez państwo oszczędzania na cele mieszkaniowe – mierzona udziałem wypłacanej przez państwo premii budowlanej w wysokości środków, które oszczędzający po zakończeniu fazy oszczędzania będzie mógł przeznaczyć na inwestycję mieszkaniową.

Contractual saving for housing purposes in saving-building banks (Bausparen) in Central Europe’s emerging economies (1992 – 2012) Ph.D. Thesis, University of Warsaw, Faculty of Economic Sciences Jacek Furga Abstract Contractual saving system for housing purposes - widely known as Bausparen system, which has been successfully prospering in Germany since the thirties of previous century - became lately an integral element of housing finance system in many countries in Central Europe. Economic transformation of emerging economies in that part of Europe conduced the Bausparen system’s implementation. In 1992, the system was introduced in the first country of the region – Slovakia. One year after, Parliament of Czech Republic passed the respective act on adopting the Bausparen system. Then, in 1997 the system was launched in Hungary. The Act on saving-building banks and state support for saving for housing purposes was enacted by Polish Parliament in June 1997. However, in consequence of administrative decisions no saving-building bank started its operational activity in Poland. Safe system of financial self-support, based on practically verified mathematical models and supported by state subsidy aiming to promote long-term saving, provides its services to approximately 50 million of customers in 11 countries of Central and Eastern Europe. Saving-building banks are the special-purpose financial institutions, which collect private deposits on lower but invariable interest rate and grant housing loans on favourable conditions. Interest rates of both deposit and loan are set at the day of the deposit agreement and remain unchanged, regardless the current trends on capital market. Author of the dissertation analysed the system’s key attributes, crucial for its successful operation for over 80 years and its effectiveness both in cumulating the households’ savings and housing finance, despite continuous changes in economic and social environment. Contractual saving system for housing purposes did not lose in attractiveness even nowadays, when mortgage loans interest rates decreased to the record-breaking levels. Moreover, global financial crisis evoked in 2007 by American housing finance policy confirmed Bausparen as safe and stabile system. Purpose of the dissertation The main purpose of the thesis was to analyse changes in individuals’ saving propensity in three countries of Central Europe and its correlations with respective contractual saving systems attributes and with amounts and rules of the state premiums granting for Bauspar system participants in those three countries. Analysis includes long-term comparison of participants of the system in the period from 1992 till 2012. Specified purpose of the dissertation was to solve the research question on the crucial attributes of the system and state subsidy, which have the decisive influence on individuals’ saving propensity in the system, measured with the number of new saving contracts, the value of concluded contracts and the value of accumulated savings that enable safe, long-term refinancing of mortgage loans. For that purpose, there was conducted the detailed analysis of changes in propensity to save in contractual saving system for housing purposes, caused by changes in scope of state subsidy and differences in operation principles of the system in surveyed countries related to macroeconomic conditions and status of housing market in each of three researched countries. Another specific purpose of the dissertation was to find out, whether the suspension period (meaning the legally defined period of time, after which funds accumulated in contractual saving system together with the interests and state premiums may be exploited for any, not necessarily housing, purpose) is a crucial factor that affects the system’s attractiveness. Analysis of participants of contractual saving systems in Slovakian, Czech and Hungarian saving-building banks (Bausparkassen) in 1992-2012 aimed to resolve the following questions: 1) How should be constructed the model of state support for contractual saving system, which could be established in Poland in current economic situation? 2) Is the state support for participants of contractual saving system economically substantiated as a method of solving the housing problems? 3) What would be the effect of introducing the contractual saving system in Poland? Answers to those questions are of fundamental importance for investors, banks interested in launching saving-building banks in Poland, as well as for both legislative and executive authorities in Poland, for last 20 years unsuccessfully seeking effective and common solutions for housing problems in Poland and stabile and low-priced source of housing refinancing. Theses First and principal thesis of the dissertation states that there are some particular features of the contractual saving system for housing purposes, determining its effective launching and operating in different macroeconomic and social conditions. Second thesis is the assumption that the scale of influence of particular attributes of financial state support in form of the premium on saving propensity varies, depending on the stage of system’s launching and development, as well as on macroeconomic ratios. Thesis, which results from the above statements, is the assertion that the suspension period is a key factor for stabile and effective operation of contractual saving system. Confirmation of the above theses would enable to prove that system of contractual saving for housing purposes along with the state support instruments is stable, safe and effective – from the state perspective – solution, working in different social and economic environments. It would also allow to express propositions and conditions for establishing the system in Poland. Dissertation includes the analysis of time-series of data, which – in author’s opinion – allow to characterise the saving propensity, i.e.: - number of new saving contracts concluded in following years; - total number of saving contracts; - value of contracted saving amounts of new saving contracts concluded in following years; - total value of contracted saving amounts of saving contracts; - amount of savings cumulated in saving-building banks (Bausparkassen). Changes of the aforementioned factors were correlated with changes of particular attributes of state support, implemented in each analysed systems (countries): - state premium (%); - amount of the annual limit of subsidised savings; - amount of the maximum yearly state premium; - suspension period. Influence of particular state support (state premium) attributes on saving propensity were related to selected macroeconomic factors, such as: - inflation; - average remuneration. Such analysis would allow – in author’s opinion – to estimate the influence of financial state support (in form of state premium) on saving propensity of saving-building banks’ customers. Separate part of the analysis was the estimation of state support effectiveness, measured with share of value of state premium in total amount of the funds available for the saver’s housing purpose after termination of contract’s saving phase.