Naród między kontynentami. Emigracja Chorwatów do Ameryki Południowej i ich powroty do kraju w kontekście politycznym

W dysertacji opisano emigrację chorwacką do Ameryki Południowej i powroty emigrantów do ojczyzny w kontekście politycznym, z uwzględnieniem aspektów społecznych, kulturowych, ekonomicznych oraz tła historycznego. To problematyka ważna badawczo ze względu na to, że zjawiska związane z emigracją kształtowały (i kształtują) tożsamość Chorwatów, modyfikowały (i modyfikują) zachowania zarówno Chorwatów żyjących w Chorwacji, jak i poza nią. Migracyjność społeczeństwa chorwackiego stanowi jego cechę charakterystyczną. Punktem wyjścia rozważań w niniejszej pracy jest przekonanie, iż do wyjazdu skłaniała ich polityka władz państw, do których należała Chorwacja na przestrzeni lat. Chorwaci stanowili specyficzną grupę migrantów przede wszystkim z trzech powodów. Pierwszy dotyczy państwa, z którego emigrowali, a właściwie przemian, jakie go dotykały, bo Chorwacja nie istniała w wieku XIX i dużej części wieku XX jako odrębny kraj. Najpierw była częścią Austro-Węgier, po ich rozpadzie w 1918 roku weszła w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, w 1929 roku stając się częścią Królestwa Jugosławii (w latach 1939- 1941 istniała w jego ramach autonomiczna Banowina Chorwacka). W 1941 roku powstało Niezależne Państwo Chorwackie (jego niezależność była ograniczona przez protektorat niemiecki i włoski, a po upadku Mussoliniego tylko niemiecki), a po jego likwidacji w 1945 roku Chorwacja włączona została do Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii. Dopiero w 1991 roku Republika Chorwacji proklamowała niepodległość. W czasie trwania wszystkich fal emigracyjnych granice, nazwa, władcy i ustrój polityczny państwa zamieszkiwanego przez Chorwatów zmieniały się równolegle ze statusem ich samych (jako pełnoprawnych obywateli terytorium, na którym żyli, lub traktowanych jako mniejszość narodowa z ograniczonymi prawami). Drugi powód, dla którego emigracja chorwacka jest charakterystyczna odnosi się do tożsamości regionalnej migrujących osób. Emigrowali przede wszystkim mieszkańcy Dalmacji, wysp adriatyckich oraz Liki i Gorskiego Kotaru (terytoriów uważanych za słabo rozwinięte). Trzeci powód to zmienna motywacja wyjazdu, przy czym od początku wyraźne były aspekty polityczne. W rozprawie uwaga skupiona jest na masowej emigracji, za którą uznaje się w przypadku chorwackim wyjazdy powyżej kilku tysięcy osób z danego regionu (taki odpływ ludności w znaczący sposób wpływał na sytuację społeczno-gospodarczo-polityczną Chorwacji). Przyjmuje się podział na cztery ogólne fale masowej emigracji chorwackiej, które nastąpiły po ucieczkach przed Turkami (które miały miejsce od XV do XVII wieku). Celem przemieszczających się Chorwatów były nie tylko państwa europejskie, lecz także te na innych kontynentach. Pierwsza fala emigracji trwała od 1880 roku do rozpoczęcia pierwszej wojny światowej; druga miała miejsce w latach od 1918 do 1939 roku; trzecia rozpoczęła się w 1945 roku (podzielić ją można na kilka etapów), czwarta przypada na lata 90. i okres wojny chorwacko-serbskiej w Chorwacji w latach 1991-1995 oraz chorwacko-serbsko-boszniackiej w Bośni i Hercegowinie w latach 1992-1995. Masowe wyjazdy Chorwatów do Ameryki Południowej miały miejsce podczas pierwszych trzech wymienionych fal. Obecnie Chorwaci na tym kontynencie żyją w Argentynie – 250 tysięcy, w Chile – 200 tysięcy, w Brazylii – 20 tysięcy, w Peru – 6 tysięcy, w Boliwii, Paragwaju, Urugwaju i Wenezueli – po 5 tysięcy i w Ekwadorze – 4 tysiące (przy czym należy pamiętać, że w połowie 2018 roku Chorwacja miała około 4 miliony 90 tysięcy mieszkańców, a szacuje się, że poza granicami państwa żyje około 3 milionów chorwackich emigrantów i ich potomków). Rozprawa podzielona jest na pięć rozdziałów. W pierwszym przedstawiono sposób definiowania pojęć emigracja, wychodźca i diaspora oraz to, jakich określeń używa się w odniesieniu do Chorwatów, którzy wyjechali ze swojej ojczyzny. Poddana analizie została nomenklatura wykorzystywana współcześnie i modyfikacje, którym ulegała. Znajdują się tu odpowiedzi na pytania, dlaczego emigracja i ewentualne powroty emigrantów są problemem politycznym. Następnie uwaga została zwrócona na formowanie się tożsamości politycznej emigrantów chorwackich. W rozdziale drugim uwagę skupiono na pierwszej fali emigracji, która miała miejsce w latach 1880-1914. Przeanalizowano w nim sytuację Chorwatów spowodowaną polityką monarchii austro-węgierskiej oraz ich relacjami z Serbami. Opisane zostało w nim, jak państwa południowoamerykańskie zachęcały Chorwatów do wyjazdu, jak wyglądała ich droga do nowych miejsc zamieszkania, życie emigrantów chorwackich w Ameryce Południowej, omówiono również tematykę pierwszych wydawanych tam przez nich gazet czy działalność organizacji, w jakich się zrzeszali. Uwzględniono też wydarzenia pomiędzy końcem pierwszej a początkiem drugiej fali ogólnej (w latach 1914-1918), kiedy nastąpił istotny z punktu widzenia życia diaspory chorwackiej okres przejściowy. W jego trakcie działalność prowadził Komitet Jugosłowiański, który w państwach południowoamerykańskich uzyskał poparcie emigrantów chorwackich. Kolejny rozdział rozprawy podejmuje tematykę wyjazdów w fali międzywojennej, spowodowanych między innymi dominacją serbską i włoską nad Chorwatami oraz skutkami austro-węgierskiej hegemonii na obszarze przez nich zamieszkałym. W Ameryce Południowej działalność polityczna emigrantów chorwackich przejawiała się, podobnie jak w poprzedniej fali, w formie organizacji towarzystw oraz poprzez działalność wydawniczą. Nowym czynnikiem stała się obecność chorwackich duchownych, którzy realizowali działalność polityczną (chociaż jej rozwój widoczny jest bardziej w kolejnej fali). Czwarty rozdział dysertacji opisuje sytuację w okresie po zakończeniu drugiej wojny światowej – Chorwaci emigrowali wtedy w trzech etapach, uciekając przed władzami komunistycznymi. Zaraz po zakończeniu wojny od maja 1945 roku, następnie w okresie przejściowym w latach 50. i 60. oraz po zakończeniu Chorwackiej Wiosny (lata 70. to czas ucieczki działaczy na rzecz reform społeczno-gospodarczych, sprzeciwiających się złej sytuacji ekonomicznej Chorwacji w Jugosławii, jej nierównoprawnemu położeniu w porównaniu z tym, jak uprzywilejowana była Serbia). W tej fali rola czasopism-instytucji została wzmocniona i tworzyły one fundamenty dla ukonstytuowania się silnej wspólnoty politycznej. W ostatnim rozdziale uwagę poświęcono problematyce lat 90., czyli okresowi bezpośrednio przed, jak i w trakcie walki Chorwatów o niepodległość. W tej części dysertacji poddano analizie działania partii politycznych i ich przedstawicieli, prezydentów i instytucji państwowych na rzecz emigrantów oraz sposoby zaangażowania diaspory w życie ojczyzny od lat 90. do dziś. Ponadto prześledzono formy powrotów Chorwatów z Ameryki Południowej do Chorwacji. Źródłem wiedzy są także rozmowy autorki dysertacji z powrotnikami z Ameryki Południowej, którzy uczęszczali na kurs języka chorwackiego w szkole języka chorwackiego Croaticum – Centrum Języka Chorwackiego jako Drugiego i Obcego, działającej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Zagrzebiu. W zakończeniu przedstawiono polityczne konotacje opisanych w rozprawie fal emigracji, skupiając się na podobieństwach i różnicach.

The dissertation describes Croatian emigration to South America and the returns of emigrants to their homeland in a political context, considering social, cultural, economic and historical aspects. This is an important research issue due to the fact that the phenomena related to emigration shaped (and shapes) the identity of Croatians, modified (and modifies) the behaviour of both Croatians living in Croatia and outside it. The migratory nature of Croatian society is its distinctive feature. The starting point for the considerations in this doctoral thesis is the conviction that Croats were motivated to leave the homeland by the policies of the authorities of the countries to which Croatia belonged over the years. Croats constituted a specific group of migrants mainly for three reasons. The first concerns the country they emigrated from, or rather the changes that affected it, because Croatia did not exist in the 19th century and in a large part of the 20th century as a separate country. First, it was part of Austria-Hungary, after its collapse in 1918 it became part of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, in 1929 becoming part of the Kingdom of Yugoslavia (in 1939-1941 there was an autonomous Banovina of Croatia, a unit with a significant degree of autonomy within the Kingdom). In 1941 the Independent State of Croatia was established (its independence was limited by the German and Italian protectorates, and after Mussolini's fall, only the German ones), and after its liquidation in 1945, Croatia was incorporated into the Socialist Federal Republic of Yugoslavia. Finally, in 1991, the Republic of Croatia proclaimed independence. During all the waves of emigration, the borders, name, heads of state and political system of the state inhabited by Croats changed in parallel with the status of themselves (as full citizens of the territory they lived in, or treated as a national minority with limited rights). The second reason why Croatian emigration is characteristic is related to the regional distinctiveness of migrants – emigrated mostly the inhabitants of Dalmatia, the Adriatic islands, Lika and Gorski Kotar (territories considered as underdeveloped). It can be considered that they had a specific regional identity. The third reason is the variable motivation to leave, however, the political aspects were visible from the very beginning. The dissertation focuses on mass emigration, which in the case of Croatians is considered to be the emigration of more than several thousands of people from a particular region (such an outflow of people had a significant impact on the socio-economic and political situation of Croatia). There are four general waves of mass Croatian emigration that followed the escapes from the Turks (from the 15th to the 17th century). Migrating Croats were then moving not only to European countries, but also on other continents. The first wave of emigration lasted from 1880 to the beginning of the World War I; the second took place between 1918 and 1939; the third began in 1945 (it can be divided into several stages), the fourth falls in the 1990s and the period of the Croatian-Serbian war in Croatia in 1991-1995 and the Croatian-Serbian-Bosnian war in Bosnia and Herzegovina in 1992-1995. Massive migration of Croats to South America took place during the first three mentioned waves. Currently, Croats on this continent live in Argentina – 250,000, in Chile – 200,000, in Brazil – 20,000, in Peru – 6,000, in Bolivia, Paraguay, Uruguay and Venezuela – 5,000 in each and in Ecuador – 4,000 (with note that in mid-2018 Croatia had approximately 4 million 90 thousand inhabitants, and it is estimated that around 3 million Croatian emigrants and their descendants live abroad). The dissertation is divided into five chapters. Chapter I presents the way of defining the terms emigration, expatriate and diaspora, and what terms are used in relation to Croats who left their homeland. The nomenclature used today and its modifications was analysed as well. This chapter contains answers to the questions why emigration and possible returns of emigrants are a political problem. Subsequently, attention was drawn to the formation of the political identity of Croatian emigrants. Chapter II focuses on the first wave of emigration, which took place in 1880-1914. It analyses the situation of Croats caused by the policy of the Austro-Hungarian monarchy and their relations with Serbs. It describes how South American countries encouraged Croats to leave their homeland, how their path to new places of residence looked like, the life of Croatian emigrants in South America, the subjects of the first newspapers they published there and the activities of the organizations in which they associated themselves. The events between the end of the first and the beginning of the second general wave (in the years 1914-1918), when there was a significant transition period from the point of view of the life of the Croatian diaspora, were also taken into account. During this period the Yugoslav Committee was functioning, and in South American countries it received the strong support of Croatian emigrants. The next chapter of the dissertation deals with the topic of departures in the interwar period wave, caused, inter alia, by Serbian and Italian domination over the Croats and the effects of Austro-Hungarian hegemony in the area inhabited by them. In South America, the political activity of Croatian emigrants was manifested, as in the previous wave, in organization of societies and through publishing activities. A new factor was the presence of Croatian clergy who pursued political activity (although its development is more visible in the next wave). Chapter IV of the dissertation describes the situation after the end of World War II – Croats then emigrated in three stages, escaping from the communist authorities – immediately after the end of the war, from May 1945, then during the transitional period in the 1950s and 1960s, and after the end of the Croatian Spring (the 1970s was the time when activists for socio-economic reforms were opposing the poor economic situation of Croatia in Yugoslavia and its unequal position compared to the privileged position of Serbia). In this wave the role of journals was strengthened and they laid the foundations for establishing a strong political community. The last chapter focuses on the issues of the 1990s, the period immediately before and during the Croatian struggle for independence. This part of the dissertation analyses the activities of political parties and their representatives, presidents and state institutions in favour of emigrants, as well as the ways of engaging the diaspora in the life of the homeland from the 1990s until today. In addition, the forms of Croats' returns from South America to Croatia were investigated. The conversations of the author of the dissertation with returners from South America are the source of knowledge as well. Interlocutors attended the Croatian language course at Croaticum – Centre for Croatian as a Second and Foreign Language at the Faculty of Humanities and Social Sciences of the University of Zagreb as a part of the Scholarship Program for Croatian Language Learning in the Republic of Croatia granted from the Central State Office for Croats Outside the Republic of Croatia. The conclusion presents the political connotations of the waves of emigration described in the dissertation, focusing on the similarities and differences.