Przyjmowanie perspektywy innych ludzi: wybrane społeczne i poznawcze aspekty zjawiska

Przyjmowanie perspektywy to wielowymiarowy konstrukt. Jego elementy są obecne m.in. w teorii umysłu, empatii czy inteligencji emocjonalnej. Pojawia się w kręgu zainteresowań psychologii rozwojowej, poznawczej, społecznej, a także neuropsychologii. Stosunkowo mało jest jednak prac, w których podejmuje się próby integrowania wyników badań z różnych obszarów. Celem niniejszej rozprawy jest zatem eksploracja związków pomiędzy różnymi aspektami przestrzennego przyjmowania perspektywy, a także wskazanie na jego społeczne konsekwencje. Skoncentrowano się na znaczeniu indywidualnych kompetencji przyjmowania społecznej perspektywy (głównie egzocentryzmu), kontroli uwagi oraz wysiłku poznawczego dla efektywności przyjmowania przestrzennej perspektywy. Poszukiwano odpowiedzi na pytania o to: (1) czy dyspozycyjne kompetencje przyjmowania społecznej perspektywy mają znaczenie dla efektywności przyjmowania perspektywy przestrzennej; (2) jakie są regulacyjne konsekwencje przestrzennego przyjmowania perspektywy w obszarze społecznych ustosunkowań; (3) czy trening funkcji wykonawczych (kontroli uwagowej) będzie optymalizował efektywność przyjmowania perspektywy przestrzennej oraz (4) czy dyspozycyjna kompetencja będzie modyfikowała ten wpływ. Całość programu badawczego miała charakter eksperymentalny. W pierwszej części (badania I-III) koncentrowano się na pomiarze efektywności przyjmowania perspektywy przestrzennej. W tym celu opracowano autorskie narzędzie Regał, które trafnie różnicowało czasy odpowiedzi oraz wielkość angażowanych zasobów poznawczych, w zależności od warunków przyjmowania perspektywy przestrzennej, nie modyfikując jednak poprawności odpowiedzi. Rotacja perspektywy przestrzennej okazała się być najbardziej wysiłkowym procesem. Ujawniono także efekt facylitacji społecznej (badanie II) – sama konieczność przyjęcia perspektywy drugiego człowieka zwiększała obciążenie poznawcze i wydłużała czasy odpowiedzi, nawet w warunkach, gdy perspektywa innego była współdzielona – tożsama z perspektywą podmiotu. Jednocześnie uzyskano rezultaty wskazujące na negatywny związek pomiędzy obciążeniem poznawczym – wywołanym przyjmowaniem perspektywy przestrzennej – a społecznymi ustosunkowaniami wobec innych ludzi (badanie III). Druga część badań skupiła się na poszukiwaniu związków pomiędzy aktywizacją (badanie IV) bądź trenowaniem (badanie V) kontroli uwagowej, uznawanej za przejaw funkcji wykonawczych, dyspozycyjną umiejętnością przyjmowania społecznej perspektywy a efektywnością przyjmowania perspektywy przestrzennej. Rezultaty ukazały odmienną regulacyjną rolę różnych przejawów kontroli uwagi – samej aktywizacji, trenowania oraz czasu i poprawności hamowania automatycznych odruchów – zależnie od indywidualnej kompetencji przyjmowania społecznej perspektywy (egzocentryzmu). Ujawnił się niespecyficzny transfer umiejętności – kontroli uwagi towarzyszyło większe hamowanie w zadaniu kolejnym, chociaż manifestowało się ono inaczej u osób o wysokim i niskim poziomie egzocentryzmu, odpowiednio usprawniając bądź spowalniając proces przyjmowania perspektywy przestrzennej. Zgromadzone rezultaty poszerzają wiedzę na temat zjawiska przestrzennego przyjmowania perspektywy, wskazując (co bardziej oczywiste) udział czynników poznawczych, jak i (co mniej intuicyjne) znaczenie społecznych kompetencji. Ukazują także możliwości rozwijania jej poprzez oddziaływanie na funkcje wykonawcze i ćwiczenie kontroli uwagi.