Metalowe szpile pomorsko-kloszowego kręgu kulturowego

Wczesna epoka żelaza, obejmująca okres między VIII a III w. p. n. e., na Niżu Polskim jest okresem dynamicznych przemian kulturowych i osadniczych. U progu tego okresu, pod wpływem wydarzeń politycznych w Kotlinie Karpackiej, a zwłaszcza postępujących zmian klimatycznych, nastąpił kres stabilnego okresu prosperity ludności kultury łużyckiej i tym samym przerwanie dotychczasowych szlaków handlowych z południową częścią Europy. Do zaistniałych warunków klimatycznych oraz nowej sytuacji kulturowej, najlepiej przystosowała się grupa ludności z terenu Pomorza Wschodniego – kontynuująca tradycje kręgu pól popielnicowych, która z czasem jako „nowa jakość”, tzw. kultura pomorska, zajęła większość dawnych ziem kultury łużyckiej i nawiązała nowe kontakty, głównie z terenami położonymi na południowy – zachód i zachód od Odry.Wskazane przemiany i kierunki oddziaływań doskonale widoczne są na przedmiotach spinających odzież – szpilach, najliczniejszej i najbardziej zróżnicowanej formalnie kategorii wyrobów we wczesnej epoce żelaza. Dzięki tym cechom, szpile stanowią pomocne narzędzie dla archeologów do badań nad chronologią i kontaktami z ościennymi grupami kulturowymi, niekiedy tak samo precyzyjne jak zapinki. Niniejsza praca jest pierwszym w historii badań archeologicznych, kompleksowym opracowaniem szpil pomorsko – kloszowego kręgu kulturowego (ujętych łącznie kultur pomorskiej i grobów kloszowych). Na podstawie zebranej bazy źródłowej, opartej w głównej mierze na wynikach kwerend bibliotecznych, archiwalnych i muzealnych, liczącej 893 szpile i 222 wyobrażenia na ceramice, wykonano zabiegi typologiczne, analizę terytorialno – chronologiczną oraz określenie ich funkcji, m. in. sposoby noszenia. Do najważniejszych efektów pracy należą, po pierwsze, stworzenie opartego na szpilach systemu chronologicznego pomorsko-kloszowego kręgu kulturowego wraz z próbą dowiązania go do najważniejszych systemów europejskich, i po drugie, wyodrębnienie elementów wspólnych między szpilami pomorsko – kloszowego kręgu kulturowego z jednostkami ościennymi, co pozwoliło na wskazanie najważniejszych, często strategicznych, kontaktów determinujących sukcesję w/w jednostki kulturowej. Badania wykazały, że ludność pomorsko – kloszowego kręgu kulturowego w poszczególnych fazach funkcjonowania czerpała wzorce z innych stref kulturowych. Największe znaczenie miały kontakty nawiązane z grupą białowicką kultury łużyckiej w fazie HaD2-HaD3, które pozwoliły na wykształcenie się oryginalnych przewodnich form szpil o stylistyce późnohalsztackiej, które poddawane lokalnym modernizacjom, użytkowane były aż do schyłku funkcjonowania omawianej jednostki kulturowej. Ludność pomorsko – kloszowego kręgu kulturowego, wraz ze schyłkowymi ugrupowaniami kultury łużyckiej, były ostatnimi społecznościami, gdzie przeważającymi i najbardziej powszechnymi formami spinania odzieży były szpile. Zejście tych jednostek z areny dziejowej w III w. p. n. e., kończy okres dominacji tych przedmiotów w modzie ówczesnych mieszkańców ziem polskich. Ich funkcję przejmą zapinki, które będą integralną częścią ubioru aż do okresu wczesnego średniowiecza.

The Early Iron Age, which in the Polish Lowlands is dated to between the 8th and 3rd century B.C, was a time of dynamic cultural and settlement changes. Its beginning is marked by the termination of the stability and prosperity of the Lusatian period, caused by the political transformations which took place in the Carpathian Basin and, especially, by the changes of the climate. This resulted in a disruption of the existing trade routes connecting the area to the southern part of Europe. The population which was the most successful in adapting to the new climate and cultural conditions were the inhabitants of Eastern Pomerania who continued the tradition of the Urnfield culture circle. In the course of time this 'new quality', i.e., the Pomeranian culture, occupied the majority of the lands earlier inhabited by the Lusatian groups, and established new contacts mainly with the areas located to the south-west and west of the Oder river.These changes and the new directions of mutual influences are very clearly marked by the artefacts used for fastening the garments: the pins, which make up the most numerous and diversified category of products from the Early Iron Age. Thanks to these features the pins are very useful in the studies of chronology and contacts with the neighbouring cultures, often offering an equal dating precision as the brooches. This paper presents the first comprehensive analysis of the pins from the Pomeranian Cloche Grave cultural circle (the Pomeranian culture and Cloche Grave culture) in the history of the archaeological studies. The source materials collected during the library, archive, and museum studies, comprise 893 pins and their 222 representations on pottery materials. They served as a basis for the typological, territorial-chronological, and functional (i.e., the ways the pins were worn) analyses, which have allowed to determine the chronological system of the Pomeranian Cloche Grave culture circle, establish its tentative relation to the main European systems, and distinguish which features of the pins from the Pomeranian Cloche Grave culture circle were shared with those of the neighbouring cultural units. As a result it was possible to find what were the main, often strategic, contacts determining the succession of the cultural unit. The studies have also revealed that in the respective phases of its functioning, the Pomeranian Cloche Grave culture population used inspirations from different cultural zones. The most important were those related to the contacts with the Białowice Group of the Lusatian culture, made in Phase HaD2-HaD3, as a result of which original main pin forms in Late Hallstatt style were shaped. They underwent local modifications and were used until the end of the discussed cultural unit. The Pomeranian Cloche Grave circle population together with the declining groups of the Lusatian culture were the last communities in which the pins were the main artefacts used fasten garments. The disappearance of these communities in the 3rd c. B.C. marks the final stage of domination of these products among the then inhabitants of the Polish lands. They were replaced by brooches, which made up the integral part of the attire till the Early Middle Ages.