Transfer kultury arabskiej w dziejach Polski - PIERWSZE KONTAKTY POLSKO-ARABSKIE - Tom I

Przedstawiamy pierwszy tom artykułów z serii wydawniczej Transfer kultury arabskiej w dziejach Polski. Seria ta prezentuje wyniki prac zespołu naukowców różnych dyscyplin, realizującego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki projekt badawczy pt. Transfer kulturowy jako transdyscyplinarny element nauki o stosunkach międzykulturowych na przykładzie wpływów kultury arabskiej w dziedzictwie kulturowym Polski (projekt nr 2bH 15 0156 83 na lata 2016–2019). Badacze ci zajęli się różnymi elementami oraz dziedzinami, w których kultura arabska zetknęła się z polską, poczynając od wczesnośredniowiecznych znalezisk archeologicznych, rękopisów wczesnych podróżników arabskich przez bezpośrednie podróże Polaków, pozostawione przez nich pamiętniki, ich udział w relacjach dyplomatycznych ze światem arabskim po naukę, literaturę i sztukę. W ramach projektu autorzy przebadali także rolę, jaką odegrali w transferze kultury arabskiej do kultury polskiej pośrednicy o innym pochodzeniu etnicznym. Nie pominięto również sfery duchowej, czyli filozofii, a nawet religii oraz zagadnień językowych. Jak zatem widać, zakres zetknięcia się polskiej kultury z arabską jest bardzo szeroki, wielowymiarowy i wielowątkowy. W tomie otwierającym serię, zatytułowanym Pierwsze kontakty polsko-arabskie, autorzy poszczególnych opracowań skoncentrowali się na zbadaniu początków wspomnianego transferu kulturowego – na najwcześniejszych (niebezpośrednich) kontaktach kultury arabskiej i polskiej, których rezultatem są arabskojęzyczne relacje o Polsce i Słowianach oraz elementy arabskie w materialnym dziedzictwie kulturowym Polski – arabskie monety i inne źródła archeologiczne, a także rękopisy. Opracowanie treści wczesnośredniowiecznych arabskojęzycznych rękopisów, jako źródeł historycznych dotyczących Słowiańszczyzny i Polski wprowadza w tematykę transferu kulturowego z kultury arabskiej do polskiej. Analizy tych rękopisów dokonał Jacek Adamczyk, historyk, a je rezultatem jest rozdział dotyczący obrazu Europy Środkowej i Wschodniej wczesnego średniowiecza w oczach pisarzy arabskich. Dostępne relacje arabskich i arabskojęzycznych podróżników, którzy dotarli na te ziemie, są unikatowym źródłem wiedzy o początkach Polski i krajów sąsiednich. Nie ukazują co prawda ściśle historycznych wydarzeń, ale dają możliwość wyobrażenia sobie szczegółów życia codziennego mieszkańców naszego regionu we wczesnym średniowieczu, nie tyle przedstawiając ówczesne realia, co ich percepcję przez poszczególnych pisarzy-podróżników. O kontaktach arabsko-słowiańskich wspomina także socjolog Mustafa Switat, koncentrując się na dwóch relacjach o Polsce – autorstwa arabskiego geografa Al-Idrisiego (Al-Idrīsī) oraz podróżnika Ibrahima Ibn Jakuba (Ibrāhīm Ibn Ya‘qūb), piszącego w języku arabskim Żyda z Andaluzji, którego sylwetka zaprezentowana jest bardziej szczegółowo. Autor zbadał kontrowersje dotyczące pochodzenia Ibn Jakuba, jego członkostwa w poselstwie do cesarza Ottona I, celu wyprawy do Europy, kwestii, czy jego relacja jest raportem z własnej lub cudzej podróży oraz przedstawił wybrane informacje Ibrahima o kraju Mieszka I. Tekst zawiera ponadto historię opracowań krytycznych obu relacji autorstwa Tadeusza Lewickiego i Tadeusza Kowalskiego oraz ich krótkie porównanie z tłumaczeniami omawianych tekstów, dokonanymi przez zagranicznych badaczy. Szerzej o relacjach między Al-Andalus a Słowiańszczyzną (czy raczej między muzułmańskim kalifatem hiszpańskim a Europą Środkowo-Wschodnią) napisał historyk-arabista Mateusz Wilk. Opis epizodycznych i utrudnionych kontaktów jest doskonałym tłem dla zaprezentowanego w poprzednich tekstach obrazu Europy Europy Środkowej i Wschodniej oraz Polski w arabskich źródłach wczesnośredniowiecznych, a zwłaszcza relacji Ibrahima Ibn Jakuba. Jak się wydaje, poza jego wizytą w tej części Europy żadnych znaczących wydarzeń dla będącego tematem projektu transferu kulturowego nie było. Tekst arabisty Bogusława Zagórskiego prezentuje krótki przegląd elementów arabsko-muzułmańskich w polskim dziedzictwie kulturowym, skupiając się, jako na przedmiocie badań naukowych, na rękopisach spisanych w języku arabskim, pozyskanych w efekcie kolekcjonerstwa lub międzynarodowego handlu. Opracowane przez europejskich orientalistów i wydane drukiem wzbogacają światowy (oraz polski) dorobek naukowo-badawczy. Zwłaszcza w przypadku Polski badania rękopisów arabskich (choć nie pochodzących z polskich zbiorów) stanowią niesłychanie cenne źródło wiedzy o czasach początku państwa polskiego, na temat których innych źródeł historycznych jest niewiele. Rękopisy arabskie w polskich zbiorach są natomiast dowodami na polsko-arabskie historyczne związki, zaś w ich opracowanie i gromadzenie mieli swój wkład znani polscy orientaliści. Oprócz arabskich (arabskojęzycznych) rękopisów ważne są także materialne ślady najstarszych kontaktów Słowian Zachodnich z kulturą arabską. Opracowanie na ich temat na podstawie analizy zawartości skarbów wczesnośredniowiecznych przygotował Mateusz Bogucki, archeolog-numizmatyk. Były to oczywiście kontakty niebezpośrednie i jednostronne, ale niezaprzeczalny jest fakt, że Słowianie Zachodni byli aktywnymi uczestnikami dalekosiężnego handlu w Europie Środkowej i Północnej (oprócz futer i niewolników przedmiotem obrotu były też: miód, skóry i bursztyn). Same zachowane arabskie monety srebrne, dirhamy, nie miały jedynie charakteru pieniężnego, a choć ze świata arabsko-muzułmańskiego nie przybyły bezpośrednio, to stanowią ważny element pochodzenia arabskiego, który miał wpływ na ekonomiczny rozwój nie tylko Polski, ale i całej Środkowej Europy. Kluczowe dla polskiego dziedzictwa historycznego i kulturowego są szczególnie liczne znaleziska właśnie srebrnych dirhamów z okresu IX–XI wieku. Ich olbrzymie ilości skłoniły historyka Dariusza Adamczyka do zbadania źródła ich napływu i obiegu w kontekście znaczenia, jaki mogły mieć dla początków państwa polskiego. Dirhamy docierały na te tereny poprzez pośredników – reprezentantów społeczności, które miały bezpośrednią styczność z arabsko-muzułmańskim imperium w konsekwencji kontaktów handlowych (chodzi tu o wspomniany wyżej handel m.in. futrami czy niewolnikami). Arabskie srebro stanowiło dla kraju Piastów środek płatniczy oraz narzędzie politycznego oddziaływania dla Mieszka I. Na podstawie swojej analizy autor doszedł do wniosku, iż związek między popytem na futra i na niewolników w imperium arabsko-muzułmańskim a napływem arabskiego srebra do Polski jest niezaprzeczalny, poza tym napływ ten miał niebagatelny udział w rozwoju polskich ziem. Uzupełnieniem badań nad obiegiem arabskich dirhamów jest opisanie przez archeologa Tomasza Nowakiewicza wczesnośredniowiecznych importów ze strefy muzułmańskiej, znalezionych na ziemiach polskich. Autor podzielił te importy na trzy kategorie: dirhamy, przedmioty wykonane z importowanych surowców albo dzięki zastosowaniu technologii, której źródeł należy upatrywać na Wschodzie, oraz znaleziska szczególne: pojedyncze i niestandardowe przedmioty luksusowe ze świata arabsko-muzułmańskiego (lub nawiązujące do arabsko-muzułmańskiej tradycji). Analiza skoncentrowana jest na dwóch ostatnich grupach znalezisk – przedmiotach niemonetarnego importu – szklanych zabytkach (paciorkach) i na drobnej plastyce oraz np. naczyniach. Bliskowschodnie pochodzenie samych przedmiotów lub technologii ich wykonania jest wysoce prawdopodobne. Poszukiwania elementów (akcentów) arabskich w kulturze materialnej Polski na podstawie źródeł archeologicznych przeprowadziła też Małgorzata Grupa, również archeolog. Dokonała analizy m.in. wstążki z geometrycznym ornamentem, fragmentu tkaniny ze złotą nitką oraz skrawka jedwabiu. Należały one do wyrobów luksusowych, sprowadzanych do Polski z południowej Europy i Azji, jednak trudno jest wskazać miejsca, w których je wytwarzano. Pochodzenie bliskowschodnie z całą pewnością mają jedynie dirhamy.

This is the first volume from the Transfer of Arabic Culture in the Polish History series. The series presents the fields in which the Arabic culture somehow interacted with the Polish culture: from early mediaeval archaeological results of work by a team of researchers from various disciplines, performed as a part of the research programme under the National Humanities Development Programme: Cultural transfer as the transdisciplinary element of the science of intercultural relations, as exemplified by the impact of Arabic culture on the cultural heritage of Poland (Project No. 2bH 15 0156 83 for the years 2016–2019). The researchers focused on various elements, areas, and finds, manuscripts by early Arab travellers, to direct travels by Poles and the memoirs they left, their participation in diplomatic relations with the Arab world, and finally to science, literature, and arts. The project also included studying the role of intermediaries of other ethnic origins in the transfer of the Arabic culture into the Polish culture. The researchers also paid attention to the spiritual sphere, including philosophy, even religion, as well as language and linguistic issues. As one may see, the range of interactions between the Polish and Arabic cultures has been extensive, multidimensional, and multifaceted. In the opening volume of the series, entitled First Polish-Arab contacts, the authors of particular contributions examine the origins of this cultural transfer: the earliest (indirect) contacts between the Arab and Polish cultures which led to written accounts of Poland and Slavs in Arabic, as well as Arab elements in the material heritage of the Polish culture, e.g. manuscripts, Arab coins, and other archaeological sources. What introduces the issue of a cultural transfer from the Arab culture into the Polish culture is the development of the early mediaeval manuscripts in Arabic into historical sources concerning Slavdom and Poland. Jacek Adamczyk, a historian, has analysed these manuscripts and the results of his analyses are in the chapter on the early mediaeval Central and Eastern Europe in the eyes of Arab writers. The available accounts of Arab and Arabic-speaking travellers who came to these lands remain a unique source of knowledge about the origins of Poland and its neighbouring countries. While they do not describe strictly historical events, they are still an opportunity to visualise the details of everyday life of the inhabitants of this region in the early Middle Ages; not by showing the realities of that time, but by seeing them through the eyes of individual writers-travellers. Mustafa Switat, a sociologist, also mentions Arab-Slavic relations, focusing on two accounts of Poland: the first by the Arab geographer al-Idrisi (Al-Idrīsī), and the second by Ibrahim ibn Yaqub (Ibrāhīm Ibn Ya'qūb), a Jewish traveller from Andalusia who wrote in Arabic. The author provides a more detailed profile of Ibrahim ibn Yaqub, examining the controversy surrounding ibn Yaqub’s descent, his role as an emissary of Otto I, the purpose of his expedition to Europe, whether the account was about his own or someone else's journey. The author also presents selected information about Mieszko I's country that appears in Ibrahim's account. The paper also deals with the history of critical studies of both accounts, by Tadeusz Lewicki and Tadeusz Kowalski, and their short comparison with the translations of the texts discussed, done by foreign researchers. Mateusz Wilk, a historian and an Arabist, elaborates on the relations between al-Andalus and Slavdom (or rather between the Muslim Caliphate of Spain and Central and Eastern Europe). The description of sporadic and difficult contacts serves as the perfect background for the previous depictions of Poland or Central and Eastern Europe presented in the Arabic sources from the early Middle Ages, especially the account of Ibrahim ibn Yaqub. It may seem that his visit to this part of Europe constitutes the only significant event regarding the subject of the project, that is cultural transfer. Bogusław Zagórski, an Arabist, presents a brief overview of Arab-Muslim elements in the Polish cultural heritage. Zagórski has focused his scientific research on manuscripts written in Arabic, obtained through collecting or international trade. Developed by European Orientalists and published in print, the manuscripts have enriched the global (and Polish) scientific and research output. In the case of Poland, the study of Arabic manuscripts (although not from Polish collections) is a particularly precious source of knowledge about the beginnings of the Polish state; there are few other historical sources providing information on that subject. In contrast, Arabic manuscripts in Polish collections are evidence of Polish-Arab historical relationships, and well-known Polish Orientalists have contributed to their development and collection. In addition to the manuscripts in Arabic, material traces of the oldest contacts of the West Slavs with the Arab culture are also important. Mateusz Bogucki, an archaeologist and a numismatist, has studied the content of the treasures from the early Middle Ages in this context. While the contacts were indirect and unilateral, it is undeniable is that the West Slavs were active participants in expansive trade in Central and Northern Europe (apart from fur and slaves, they also traded honey, leather, and amber). The nature of the preserved Arabian silver coins, dirhams, was not only monetary; although dirhams did not come directly from the Arab-Muslim world, they did constitute an essential element of Arab origin that influenced the economic development of Poland as well as Central Europe. What is of crucial importance for the Polish historical and cultural heritage are the numerous finds of the silver dirhams from the 9th–11th century. Their massive amounts have prompted Dariusz Adamczyk, a historian, to investigate the source of their inflow and circulation, in the context of their possible significance to the beginnings of the Polish state. Dirhams reached this area through intermediaries – representatives of the community that had direct contact with the Arab-Muslim empire as a result of trading (this pertains to the trade mentioned above, including furs or slaves). In the country of the Piasts, Arabian silver was a means of payment as well as a political tool for Mieszko I. Based on the analysis, the author has concluded that the relationship between the demand for fur and slaves in the Arab-Muslim empire and the inflow of Arabian silver to Poland is undeniable; besides, this influx significantly contributed to the development of Polish lands. What complements the research on the circulation of Arabian dirhams is Tomasz Nowakiewicz's description of early mediaeval imports from the Muslim province found on Polish lands. The author, an archaeologist, divides them into three categories: dirhams, objects made of imported raw materials or using technology that stemmed from the East, and unusual findings, that is individual and non-standard luxury items from the Arab-Muslim world (or referring to the Arab-Muslim tradition). The analysis has focused on the last two groups of discoveries, the objects of non-monetary import, such as vitreous relics (beads), fine crafts and, e.g., containers. It is highly probable that the objects were of Middle Eastern origin or that the technology used to make them was Middle Eastern. Małgorzata Grupa, an archaeologist, has based her search for Arabic elements (accents) in the material culture of Poland on archaeological sources. She has analysed, among others, a ribbon with a geometric ornament, a piece of fabric with golden thread, and a scrap of silk. The objects were luxury products imported to Poland from southern Europe and Asia, but it is difficult to specify where they had been produced. Dirhams remain the only objects with undoubtedly Middle Eastern origins.