Wieloetapowy obrządek pogrzebowy u ludów łowieckich epoki kamienia na przykładzie stanowisk Dudka i Szczepanki na Mazurach

Wieloetapowy obrządek w swojej najprostszej formie polega na złożeniu ciała zmarłego w jakimś miejscu na czas rozłożenia tkanek miękkich, co określa się mianem pochówku tymczasowego. Po zeszkieletowieniu kości przenoszone są do grobu docelowego i składane jako pochówek wtórny (kości w nieładzie). Pomiędzy pochówkiem tymczasowym a wtórnym może być jednak więcej etapów pośrednich, zależnie od sposobu dzielenia szczątków i ich ewentualnego przechowywania na osadzie. Za wieloetapowość można też uznać praktykę naruszania pochówków pierwotnych w celu wyjęcia konkretnych kości zmarłego. Podobnie można też traktować pochówki ciałopalne, jeśli ciało zmarłego spalano na stosie, a do grobu docelowego jako wtórny depozyt trafiały zebrane z niego przepalone szczątki. Wieloetapowe praktyki pogrzebowe były stosowane przez społeczności łowieckie w mezolicie i paraneolicie, o czym świadczy obecność luźnych kości ludzkich na wielu stanowiskach oraz notowanie pochówków wtórnych, ciałopalnych i naruszonych. Wieloetapowy obrzęd pogrzebowy nie był jednak przedmiotem osobnego studium i niniejsza dysertacja jest pierwszym tego typu opracowaniem. Co więcej, skala tego zjawiska jest ciągle słabo poznana. Wszelkie nietypowe pochówki szkieletowe (szczątki w nieładzie), luźne kości ludzkie, a nawet pochówki ciałopalne publikowane są z reguły bardzo zdawkowo i często były interpretowane jako efekt kanibalizmu, a nie złożonego rytuału pogrzebowego. Ogólnie uważa się też, że są to raczej wyjątki, a regułą był obrządek polegający na pochówku pierwotnym (szkielet w anatomicznym układzie). Stanowiska Dudka i Szczepanki, położone na dwóch wyspach byłego jeziora Staświn, są wyjątkowe pod tym względem. Cmentarzysko w Dudce jest jedynym na całym Niżu Europejskim, gdzie dominują pochówki wtórne (39) oraz ciałopalne (50) nad pierwotnymi (12 w tym 3 naruszone). Na obu stanowiskach znaleziono też dużo luźnych kości ludzkich (ponad 1300 fragmentów, od minimum 126 osobników), które, jak wykazano w pracy, są pozostałością po pochówkach tymczasowych lub szczątkach przechowywanych na osadzie. Luźne kości odkryte na cmentarzysku są natomiast efektem naruszania i opróżniania grobów oraz deponowania tam osobnych pochówków cząstkowych, głównie w postaci czaszek. Z obu stanowisk pochodzą więc różnorodne pozostałości pozwalające na prześledzenie kolejnych etapów złożonego obrzędu pogrzebowego. Ten wieloetapowy rytuał miał dwie odmiany – szkieletową i ciałopalną, przy czym szkieletowy obrządek przebiegał na dwa różne sposoby. Jeden zaczynał się od pochówku tymczasowego składanego blisko obozowiska i brzegu jeziora, a kończył pochówkiem wtórnym w grobie docelowym na głównym cmentarzysku w Dudce. Pochówki tymczasowe składane były przeważnie na terenie wschodniej zatoki w Dudce oraz na osadzie południowej w Szczepankach. Pozostałości po nich to przede wszystkim drobne elementy szkieletu, które były najpewniej gubione. Czasem pozostawiano, prawdopodobnie intencjonalnie, pojedyncze duże kości. Szczątkom ludzkim towarzyszyły niekiedy ozdoby, które zapewne również gubiono, tym bardziej, że większość z nich ma uszkodzony otwór do zawieszania. Kości zmarłego zabierane z miejsca tymczasowego pochówku były zawsze dzielone i selekcjonowane, gdyż wszystkie pochówki wtórne na głównym cmentarzysku są w jakimś stopniu zdekompletowane. Zwykle obecna jest jedynie połowa szkieletu lub wręcz wybrane pojedyncze kości danego osobnika. Szczątki przenoszono zasadniczo po całkowitym zeszkieletowieniu. Niekiedy jednak pozostałości tkanki miękkiej musiały być obecne, gdyż zachowały się układy anatomiczne pomiędzy niektórymi kośćmi. Nie ma jednak żadnych śladów manipulacji post mortem świadczących o ich doczyszczaniu. Drugi wariant obrządku szkieletowego polegał na naruszaniu grobu z pochówkiem pierwotnym, z którego wyciągano pojedyncze kości zmarłego lub cały szkielet. Z cmentarzyska pochodzą bowiem trzy naruszone pochówki siedzące oraz kilka jam, które mogły być opróżnionymi grobami. W obiektach tych lub wokół nich znaleziono jedynie drobne kości ludzkie, najpewniej przeoczone, wraz z towarzyszącym im wyposażeniem. Kości pozyskane z naruszonych pochówków i opróżnionych grobów były prawdopodobnie składane w jakimś kolejnym grobie na cmentarzysku razem ze szczątkami innych zmarłych. Ciałopalenie podlegało zasadniczo tym samym regułom, co obrządek szkieletowy, zwłaszcza pod względem dzielenia i selekcji szczątków. W przypadku ciałopalenia zdarzają się jednak w pełni kompletne szkielety, czego nie odnotowano dla pochówków wtórnych. Typowe jest też deponowanie przepalonych kości w małym skupisku w stropie grobu. Na obu stanowiskach przechowywano konkretne kości ludzkie. Miało to miejsce przede wszystkim w Dudce, gdzie bezpośrednio w miejscu obozowania trzymano pozbawione żuchw czaszki oraz sporadycznie wybrane kości długie. W Szepankach pewnie potwierdzony jest tylko przypadek przechowywania żuchwy w jednym z paraneolitycznych obiektów. Wieloetapowość obrzędu pogrzebowego była stosowana wobec niemal wszystkich członków miejscowej społeczności. Wykluczone były na pewno niemowlęta i noworodki, które chowano tam, gdzie zmarły i później już ich nie przenoszono. Świadczy o tym obecność dwóch lub trzech takich pochówków w Szczepankach, podczas gdy najmłodsze dzieci na cmentarzysku w Dudce mają około 2 lat. Co ważne, w wieloetapowym rytuale uczestniczą wszyscy osobnicy, których pochowano w pozycji siedzącej. Naruszano bowiem tylko takie pochówki pierwotne i zawsze towarzyszyły im wtórne depozyty kości innych zmarłych. Wieloetapowy rytuał był praktykowany przez miejscową społeczność łowców już od wczesnego mezolitu, czyli niemal od początku osadnictwa nad jeziorem Staświn, a jego stosowanie wynikało prawdopodobnie z kilku powodów. Jednym była zapewne potrzeba przeniesienia na główne cmentarzysko wszystkich tych, którzy zmarli w innych miejscach obozowania, np. w Szczepankach. Możliwe też, że istniał wymóg, aby na cmentarzysko trafiały już „czyste” kości, pozbawione rozkładającej się tkanki miękkiej. Z tego względu pochówki tymczasowe obecne są również w Dudce, gdzie znajdowało się docelowe cmentarzysko. Groby na cmentarzysku są w większości zbiorowe, zasadniczo jednoczasowe i zawierają różne formy pochówków, tj. pierwotne, wtórne i ciałopalne. Możliwe zatem, że zawsze, gdy miał być tam złożony ktoś „nowy”, to musiały towarzyszyć mu szczątki wcześniej zmarłych krewnych, które wskazywałyby na jego przynależność do danego klanu oraz identyfikowały go z konkretnym przodkiem. Z tego powodu prawdopodobnie naruszano groby na cmentarzysku i wyjmowano z nich wybrane kości. Najwięcej pochówków tymczasowych pochodzi z okresu paraneolitu. Wtedy też zaczęto przechowywać kości na osadzie, przynajmniej na większą skalę. Wzrost zaludnienia i wynikający z tego coraz silniejszy terytorializm mogły wpłynąć na zwiększenie zapotrzebowania na „kości przodków”. Wieloetapowy obrzęd pogrzebowy i związany z nim kult przodków mogły być więc wtedy szczególnie istotne dla lokalnej społeczności łowców.

The multi-step burial rite consists in at least two stages. The first one is a temporary burial of the deceased for the time of soft tissue decomposition. In the second stage bones were collected and carried to the destination grave and deposited there as a secondary burial. Another scenario for the multi-step ritual is a primary burial which was intentionally disturbed and some bones of the deceased were taken out. It is also possible that a whole skeleton was taken out from the grave and only small bones and fragments were lost. Such case should be called an emptied grave. The third kind of multistep ritual is cremation, but only if bodies were burned on the funeral pyre and after that bones were collected and carried to the destination grave. The multi-step burial rites were undoubtedly practiced in the Mesolithic and Para-Neolithic on the European Plain, because some examples of secondary burials, disturbed burials and cremations are known for this period. However it seems that they were rather exceptions than the rule. There are also numerous loose human bones uncovered on different settlement sites, especially in southern Scandinavia and in Western Europe. Loose human bones could be remnants of temporary burials or of bones kept in the settlement. However, it should be taken into account that loose human bones are still insufficiently studied and in most cases they were interpreted as rests of cannibalistic practices or destroyed graves. They were rarely connected with any special burial rite, so the real scale of the multi-step ritual is still unknown and certainly underestimated. The Dudka and Szczepanki sites, located on two islands of the former Lake Staświn, Masuria, NE-Poland, are unique for the Stone Age hunter-gatherers on the European Plain. First of all, the main cemetery at Dudka is the only one where secondary and cremation burials dominated over primary. Most graves at the cemetery were contemporary collective and different kinds of burials were deposited together. Some primary burials on the cemetery were disturbed in the Stone Age and particular bones or even whole skeletons were taken out. Moreover, at both sites there were numerous loose human bones. So, almost all possible steps of complex burial custom could be studied basing on the material from Dudka and Szczepanki. It gives a good opportunity for the reconstruction of such practices of the Stone Age hunter-gatherers. The multi-step burial rite at Dudka have two basic forms – inhumation and cremation. Additionally, the inhumation was held in two different ways. One of them began with temporary burials located near to the settlement area and ended with secondary burials on the main cemetery. The second way relied on disturbing primary burials on the cemetery. The shore of the eastern bay of Dudka island (trench III), which was one of the main settlement areas, was the major place where temporary burials were deposited. Human bones appeared there from the Early Mesolithic, however most of them come from the layers of the classic Zedmar period. The second place for temporary burials deposition was the settlement on the Szczepanki island (southern shore). Such burials were rarely located in other settlement places at Dudka, i.e. on the southern promontory (trench I, II, XII) and on the western bay (trench VIII). Most of temporary burials on the eastern bay at Dudka were deposited on the slight slope, between the lake shore and the plateau used for settlement purposes. At Szczepanki they appeared directly at the settled places as well as close to the shoreline. The remnants of temporary burials are similar at both sites. There were mostly small elements of the skeleton, which could have been easily lost and overlooked, such as loose teeth, small bones of hand and foot or only fragments of bigger bones. Exceptionally, some whole bigger bones, i.e. given long bones, whole cranial bones or coxal bone were probably intentionally left on the temporary burial place. Such whole bones occurred in the early Zedmar period at Szczepanki and in the classic Zedmar at the eastern bay at Dudka. Human bones appeared sometimes together with adornments, mostly animal teeth pendants at Dudka and amber ornaments at Szczepanki. All pendants at Dudka were broken at the hole, so adornments were probably accidentally lost in the same way as small bones and human teeth. Bones taken from the temporary burial place were always divided to some extent, because all secondary burials at the main cemetery at Dudka are represented by more or less incomplete skeletons. Even if there were most bones of particular skeleton, at least a couple of bigger ones were always missing. In most cases burials comprised circa a half of the skeleton or only selected single bones. One of the most incomplete secondary burial was one moral tooth separately deposited on the main cemetery and covered with the turtle carapace. In other case it was just a one human rib deposited between two stones in a small pit-grave. So it seems, that remains of one individual could have been finally deposited in many destination graves. Bones were usually taken from temporary burial place after whole soft tissue had disappeared. However, in few cases an anatomical order of particular bones in secondary deposits was observed. It suggests, that sometimes some soft tissue was still present on bones when they were taken from the temporary burial place. There are no traces of incisions or any other post mortem manipulations. So, bones were not mechanically scraped, even if some soft tissue was still preserved. There are numerous evidences of keeping selected and chosen bones of deceased at the settlement places. It was practiced on the eastern bay (trench III) as well as on the southern promontory (trench I) at Dudka. Over there mainly skulls with taken off mandibles were stored. At both settlements some selected long bones, particularly femurs, could have been kept as well. Bones from the southern promontory were more worn-out as those from the eastern bay. They were more fragmented and eroded, and more often accidentally burned as a dry bone. It suggests, that the bones were unintentionally destroyed and trampled during long time. So it seems, that the storage of bones was practiced at the southern promontory in the early and classic Zedmar periods, whereas on the eastern bay mostly in the post-Zedmar. At Szczepanki the storage of bones was rather limited. There was one mandible found in the settlement pit and eventually few fragments of skulls. Another way of multi-step ritual took place on the main cemetery. In some cases the primary burials had been disturbed and some bones were taken out. It concerns probably only sitting individuals. There were also several pits on the cemetery which could have been intentionally emptied graves. In such cases only small human bones or their fragments were found in the pit, or close to it, often together with particular grave goods. Bones taken from such disturbed and emptied graves could have been deposited later in another grave at the cemetery together with “new deceased”, i.e. with primary sitting burials, with bones carried from temporary burial, or from funeral pyre. It is not excluded that also secondary burials were intentionally disturbed. So, the secondary deposit of bones at the main cemetery was not always the final step of multi-step funeral. Cremation generally undergoes the same way as unburned bones. After the cremation bones were collected and in many cases divided and selected. However, there are also complete skeletons among cremated burials at the cemetery, so some individuals have been probably directly taken from the pyre to the destination grave. Burned remains of different deceased were probably collected and stored at the settlements, which is indicated by single bones of cremated individuals found on occupation areas at Dudka and Szczepanki. Moreover, in two graves mixed burned bones of at least 8- 9 individuals were deposited. They were burned in different circumstances and time, and some skeletons were complete, whereas another individuals were represented only by single bones - skulls. All these remains had been probably collected and stored somewhere, and finally poured together into the grave. The distinctive feature of cremation burials at Dudka cemetery is the deposition in small clusters located near to the top of graves or pits. Such practice appears only once among inhumation secondary burials. The cremation was probably an alternative for the inhumation multi-step burial and for that reason it was so popular at Dudka cemetery. Cremation could have been used in these cases when bones of deceased should have been immediately cleared from the soft tissue. It could have been particularly practiced in more remote settlements around the Lake Staświn, because burned bones were easier for storage and transport than unburned skeletons. Almost all members of the local hunter-gather society were subjected to the multi-step burial rite. Only the smallest children were definitively excluded from that and they were buried at the place of death, which is indicated by two infant burials at Szczepanki. The youngest children at the main cemetery were circa 2-years old. There were three single primary burials laid on its back or side. These individuals were also excluded from the multi-step custom, though the reason is unknown. In contrary, all individuals buried in sitting position took part in the complex ritual. They were always with secondary or cremation burials and at least three sitting individuals were intentionally disturbed in the Stone Age. The multi-step burial rite was important for the local Stone Age hunter-gatherers society from few reasons. First of all, there was the necessity to carry over all deceased, who died in different settlement palaces, to the main cemetery at Dudka. In most cases only pure bones without decaying soft tissue could have been buried on the main cemetery. Because of it temporary burials occurred also at Dudka. Taking into account, that almost all graves were collective and contemporary, it could have been necessary to bury “a new” dead person with bones of its ancestors and relatives. For that reason all sitting primary burials were accompanied with secondary and cremation ones, and some single bones of other deceased were added to more complete secondary burials. The requirement of ancestor remains was probably the motive for disturbing primary burials on the cemetery and taking out chosen bones. Multi-step burial rite was the local tradition practiced almost from the begging of settlement on the Lake Staświn, i.e. from the Early Mesolithic. However, such practices became more important and common in the Para-Neolithic, because most temporary burials and bones kept on the settlements come from Zedmar layers. Moreover, they are much more numerous in the classic than in the early Zedmar. It could be connected with considerable population growth at that time and with semipermanent habitation at particular settlement sites. Competition in the access to the local resources could result in increasing territoriality, which generated significance of the ancestor cult and the requirement of identification with the deceased buried on the main cemetery.