Twórczość Cypriana Norwida a teorie ewolucjonizmu drugiej połowy XIX wieku

Refleksja dotycząca antropologicznych kontekstów twórczości Cypriana Norwida właściwie nie istnieje. Twórczość tę norwidolodzy sytuują raczej na tle myśli filozoficznej, socjologicznej i historiozoficznej, próbując w ten sposób – co bez kontekstu antropologicznego wydaje się niemożliwe – skonstruować całościową wizję człowieka w pismach poety. Najlepszą pracą na temat związków autora Vade-mecum z ewolucjonizmem jest artykuł Elżbiety Feliksiak Norwidowski świat myśli, choć należy podkreślić, iż autorka wyraźnie koncentruje się w nim na relacji Cyprian Norwid – Karol Darwin. Pozostałe teksty – m.in. Janiny Abramowskiej, Piotra Lehra-Spławińskiego, Piotra Chlebowskiego, Małgorzaty Rygielskiej, Marcina Będkowskiego – stanowią jedynie rekonesans w obrębie omawianego w dysertacji tematu. Ewolucjonizm jest w wieku XIX najważniejszym prądem naukowym. Rozwija się on zarówno w biologii, jak i w naukach humanistycznych, szczególnie w antropologii i socjologii. Jego wpływ na naukę i sztukę drugiej połowy XIX i początku XX stulecia trudno przecenić. Znalazło to odzwierciedlenie również w twórczości samego Norwida, o czym świadczy wieloletnia polemika poety z poglądami Karola Darwina, a także wpływ koncepcji ewolucjonistycznych na poszczególne utwory poety, w tym dzieła tak doniosłe, jak Rzecz o wolności słowa, Ostatnia z bajek czy Milczenie. Pierwszy, najobszerniejszy rozdział pracy stanowi jej najistotniejszą część. Zestawiono tutaj myśl Norwida ze światopoglądem najważniejszych ewolucjonistów. Głównym punktem odniesienia są przełomowe dla antropologii kulturowej – i dla dziewiętnastowiecznej nauki w ogólności – dociekania Karola Darwina. Porównano także światopogląd autora Quidama z ustaleniami pierwszych antropologów-ewolucjonistów, Edwarda Burnetta Tylora i Lewisa Morgana. Obok zestawienia światopoglądowego ważnym elementem tego rozdziału jest próba interpretacji wybranych utworów Norwida w kontekście ewolucjonizmu. Całość tę zamyka, wprowadzający problematykę modernizmu, podrozdział poświęcony ostatniemu wielkiemu postdarwinowskiemu dziełu, tj. Ewolucji twórczej Henriego Bergsona. Drugi rozdział poświęcony jest myśli Norwida, Fryderyka Nietzschego i Ruth Benedict. Dzieło niemieckiego filozofa i badania amerykańskiej antropolog pozwalają przybliżyć problematykę relatywizmu kulturowego. Choć ta antropologiczna koncepcja powstaje w pierwszej połowie XX wieku, to jej związek ze światopoglądem poety okazuje się silniejszy niż związek autora Pierścienia Wielkiej Damy z ewolucjonizmem. Pozwala to stwierdzić, iż twórczość Norwida w znacznej mierze przynależy do rodzącego się u schyłku XIX wieku modernizmu, który zaowocował w antropologii kulturowej między innymi koncepcją relatywizmu i konsekwentnym – podobnie jak w Norwidowskim dziele – odrzuceniem ewolucjonizmu. W trzeciej części dysertacji porównane zostały dwa krótkie utwory Cypriana Norwida i Hermanna Melville’a, odpowiednio: Tajemnica lorda Singelworth oraz Kopista Bartleby. Problematyka antropologii kulturowej, której ważnymi literacko świadkami narodzin jako nowej dyscypliny nauki byli Melville i Norwid, uwidocznia się doskonale w zestawianych opowiadaniach. Pozwala ona – dzięki wprowadzeniu antropologicznej koncepcji religii Mircei Eliadego – przyjrzeć się ważnemu zagadnieniu w twórczości Norwida, mianowicie nacechowanej epistemologicznie koncepcji przestrzeni. Rozdział czwarty podejmuje zagadnienie „tłumu” wyraźnie obecne w późnej twórczości autora Vade-mecum. Zestawienie myśli poety z socjologicznymi i antropologicznymi ustaleniami Gustawa Le Bona oraz José Ortegi y Gasseta pokazuje, że naturalnym kontekstem dla Norwida jest modernizm. Nieobecny w romantyzmie, a także we wczesnych utworach poety „tłum” staje się ważną kategorią filozoficzną u schyłku wieku XIX. Obecność tego pojęcia w dziełach takich, jak Quidam czy Milczenie, wyraźnie wskazuje na to, iż bliżej Norwidowi do modernistycznej diagnozy buntu mas niż do romantycznego zachwytu ludem (i ludowością). Zakończenie pracy stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego dzieło Norwida godzi w sobie nowoczesność światopoglądową i nowatorskość artystyczną z odrzuceniem zdobyczy współczesnej poecie nauki. Konserwatyzm wiąże się w wypadku autora Rzeczy o wolności słowa z chrześcijaństwem, co prowadzi do konsekwentnego podważania osiągnięć ewolucjonizmu. Odrzucenie najważniejszej dla humanistyki XIX wieku koncepcji teoretycznej wiąże się w wypadku Norwida z antycypacją (niejako mimochodem) teorii późniejszej, czyli relatywizmu kulturowego. Norwid głosi wspólnotę, inkluzję. Jest przywiązany do religii, która determinuje jego światopogląd, ale nie istnieją dla niego rasy, kolory skóry, a wreszcie, co najważniejsze (bo zarazem konstytutywne dla relatywizmu antropologicznego), kultury lepsze i gorsze. Postępowość, decydująca o doniosłości artystycznej dzieła poety, z pewnością nie byłaby możliwa bez uwikłania poety w nowatorską myśl antropologiczną (w tym ewolucyjną) II połowy XIX wieku.

The afterthought of Cyprian Norwid’s anthropological framework does not really exist. Academics situate this kind of Norwid’s work against the philosophical, sociological and historiosophical thought trying to build the holistic vision of a man in poet’s writings (which – without the anthropological context – is actually impossible). The best work on the relation between the Vade-mecum author and evolutionism is Elżbieta Feliksiak’s article called The Norwidian World of Thought, yet we have to bring out the fact that the author is concentrating mainly on the relation between Cyprian Norwid and Charles Darwin. Other texts written by Janina Abramowska, Piotr Lehr-Spławiński, Piotr Chlebowski, Małgosrzata Rygielska, Marcin Będkowski are just an introduction to the topics’ thesis. Evolutionism is the most important scientific wave in the nineteenth century. It develops not only in biology but also in humanities, especially in anthropology and sociology. It’s influence on nineteenth and twentieth century science and art would be hard to overrate. It has found it’s image even in the works of Cyprian Norwid, what is evident in a long term polemic with Charles Darwin’s ideas, like for example in On Freedom of Speech, Last One of Tales or Silence. Main idea of my work is to prove that extending interpretation area of Norwid’s writings on the anthropological context could – in a meaningful way – have impact on the reception of his work. The new scientific perspective gives you the opportunity to go out of the romantic and positivistic context and place poet’s ideas around the main historical accomplishments of the times in which he lived, and to place him among contemporary scientists and writers (and less on the background of Polish romanticism). In the introduction to my work I described the state of the research on the Norwid – evolutionism topic. I have also outlined the concept of culture and evolution. I examined the concept of evolution from the perspective of the history of ideas (using especially the thought of Arthur O. Lovejoy and Michel Foucault). I have also compared poet’s thought with the ideas of Georg Wilhelm Hegel, which is initial for the nineteenth century interest in the theory of evolution. The first and also the most featured chapter of my work is about the opposition of Norwid’s thought and the ideas of most important evolutionists of his times. Main reference point are of course the works of Darwin – which were a breakthrough not only for the anthropology of culture, but for the whole nineteenth century science. Yet I’m also comparing Quidam’s authors world view with the first anthropologists researches, that is with the works of Edward B. Tylor and Lewis H. Morgan. Apart from that, the second main goal of this work was to try to interpret Norwid’s chosen works in the context of evolutionism. In the end of the chapter I put a subsection with an introduction to modernism, which is dedicated to the last great post-Darwinian piece, Creative Evolution, written by Henri Bergson. Second chapter is dedicated to Norwid, Friedrich Nietzsche and Ruth Benedict. The works of the German philosopher and the American anthropologist help to understand the problem of culture relativism. Though this conception begins to dominate in the world of the anthropology of culture in the first decade of twentieth century, we can see that there are far more similarities with Norwid’s thought than it had with evolutionism. It helps us to predicate the fact that Norwid’s works mainly refer to modernism, which is forming in the last decades of the nineteenth century and which in the anthropology of culture will give the beginning to relativism and a consequent denial of evolutionism (just like in Norwid’s writings). In the third chapter of my work I am combining two short pieces written by Cyprian Norwid and Hermann Melville – Lord’s Singelworth Mistery and the famous story Barleby, the Scrivener. These two works are obviously influenced by the anthropology of culture, which was a brand new branch of science in the times of Norwid and Melville. With the help of Mircea Eliade’s anthropological idea of religion we may take a better look at a very important topic in Norwid’s writing – that is an epistemological conception of space (for example, when someone is travelling in Norwid’s poem it is always connected with the moral dimension). Fourth chapter is dedicated to the concept of “crowd”, which is evident in the late works of Vade-mecum author. If we compare Norwid’s ideas with the sociological and anthropological findings made by Gustav Le Bon and Jose Ortega y Gasset, we can see how natural is the concept of modernism for Norwid. The “crowd” is absent in the times of romanticism like in the poet’s early writings, yet it becomes a very important sociological category in the late nineteenth century. The appearance of the term in such works like Quidam and Silence shows us, that Norwid is closer to the modernistic diagnosis of the masses revolt than to the romantic fascination of folk and folklore. I end my work by trying to answer the question, why does Norwid’s work contain compatibility of modern thought and artistic innovation with the denial of modern concept of science. Authors conservatism is bond to the idea of Christianity which leads to discrediting all achievements of evolutionism. Denying the most important theoretical conception of the nineteenth century is connected – in my opinion – with the later thought anticipation – cultural relativism. Norwid proclaims the inclusion. He is bond to religion, which determinates his afterthought, but he doesn’t see races, skin colours and – what is most important, because constructive for the anthropological relativism – better or worse cultures. The artistic importance of his work would not be possible without Norwid’s entanglement with modern anthropological thought (also the evolutionist one) of the second half of the nineteenth century.