Konteksty kształtowania się relacji między rodzeństwem i ich znaczenie dla jednostek z perspektywy socjologicznej

Celem niniejszej pracy doktorskiej była analiza kontekstów kształtowania się relacji między rodzeństwem w toku życia i roli, jaką odgrywają bracia i siostry w życiu jednostek. Szeroko rozumiana problematyka rodzeństwa pozostawała do tej pory w dużym stopniu zaniedbana w polskich naukach społecznych. Moja praca stanowi próbę przynajmniej częściowego zapełnienia tej luki poprzez analizę literatury przedmiotu z zakresu nauk społecznych (socjologii, antropologii, psychologii) pod kątem znaczenia, jakie dla jednostek ma fakt posiadania rodzeństwa, oraz prezentację autorskiej analizy danych jakościowych zebranych w trakcie prowadzonych przeze mnie wywiadów z dorosłymi osobami posiadającymi przynajmniej jedną siostrę lub jednego brata. W wyniku analizy wyróżniłam kwestię opieki jako istotny kontekst kształtowania się relacji między rodzeństwem w toku życia. Omawiam modele, jakie przyjąć może ona w okresie, gdy przynajmniej jedna osoba z rodzeństwa jest niedorosła i wymaga opieki. Następnie opisuję wyróżnione przeze mnie typy relacji między rodzeństwem, wyróżnione na podstawie analizy zebranego materiału, oraz konteksty ich kształtowania się. Wyróżnione typy opierają się na analizie sposobów przeżywania relacji z rodzeństwem przez uczestników i uczestniczki badania; po zidentyfikowaniu owych wzorów rekonstrukcji poddałam strukturalne warunki kształtowania się tych relacji, wskazując zarówno na podobieństwa, jak i różnice między poszczególnymi przypadkami. Taki sposób podejścia do analizy pozwala skoncentrować się na złożoności zjawiska, jakim są relacje między rodzeństwem, ukazując, w jaki sposób zróżnicowane konteksty oddziałują na ich kształtowanie się w toku życia jednostek. Zbierając dane, posługiwałam się metodą pogłębionego wywiadu jakościowego. Inspirowałam się również metodologią autobiograficznego wywiadu narracyjnego, adaptując go odpowiednio do wymagań tematu badawczego. Osoby uczestniczące w badaniu proszone były o opowiedzenie historii swojego życia i życia swojego rodzeństwa w preferowany przez siebie sposób. W dalszej części wywiadu zadawałam pytania, które pozwoliły mi uzyskać wgląd zarówno w dynamikę relacji między rodzeństwem, jak i w społeczne usytuowanie moich rozmówców i rozmówczyń oraz ich braci i sióstr. W badaniu zdarzyło się kilkukrotnie, że przeprowadziłam wywiady z więcej niż jedną rodziną należącą do danej formacji rodzeństwa. Wiązało się to z określonymi wzywaniami o charakterze metodologicznym i etycznym, jednak pozwoliło mi również lepiej prześledzić wielowymiarowość relacji między rodzeństwem dzięki uwzględnieniu perspektywy więcej niż jednej osoby zaangażowanej w relację. Zakodowany materiał został następnie poddany analizie skoncentrowanej na zrozumieniu procesów społecznych, które mogły wpływać na to więzi między rodzeństwem i znaczenie braci i sióstr w poszczególnych okresach ich życia. W rozdziale I prezentuję rozwój badań nad rodzeństwem oraz najważniejsze dyskusje toczące się wokół tego tematu w obrębie nauk społecznych. W rozdziale tym zebrałam również najważniejsze ustalenia dotyczące znaczenia rodzeństwa dla jednostek w dzieciństwie, nastoletniości, dorosłości i starości. Rozdział II prezentuje kategorie teoretyczne, z których korzystam w pracy. Są to pojęcia z zakresu socjologii klas społecznych, płci społeczno-kulturowej, badań nad praktykami opieki oraz różnych form przemocy, mogącej wystąpić w rodzinie. Wskazuję również na znaczenie historyczno społecznego kontekstu dla rozumienia znaczeń i przemian dynamiki relacji między rodzeństwem. W rozdziale III omawiam metodykę zbierania danych i ich analizy. Przedstawiam również na wytyczne w zakresie etyki, którymi kierowałam się w trakcie prowadzenia badań. W rozdziale IV omawiam konteksty i wzorce świadczenia opieki w relacjach między rodzeństwem. W rozdziale piątym prezentuję typologię doświadczania relacji między rodzeństwem, opracowaną na podstawie analizy zebranych danych. Są to intensywna bliskość, oczywiste zobowiązanie, bliska niezależność, ambiwalencja i obcość. W kolejnych podrozdziałach omawiam charakterystykę poszczególnych modeli relacji między rodzeństwem oraz osadzam je w kontekstach społecznych istotnych dla kształtowania się relacji między rodzeństwem.

The aim of the dissertation was to analyse the contexts of the formation of sibling relationships over the course of life and the role played by brothers and sisters in the lives of individuals. The topic of sibship has so far remained largely neglected in Polish social sciences. My thesis is an attempt to at least partially fill this gap by analysing the social science literature (sociology, anthropology, psychology) in terms of siblings’ significance for individuals and presenting the original analysis of qualitative data collected during my interviews with adults who have at least one sister or one brother. As a result of the analysis, I distinguished the topic of care as an important context for the formation of sibling relationships over the life course. I discuss the patterns it can take when at least one sibling is under-aged and in need of care. Then, I describe the types of sibling relationships I have identified on the basis of the collected material and the contexts of their formation. The types identified are based on an analysis of the ways in which sibling relationships are experienced by the participants in the study; having identified these patterns, I reconstructed the structural conditions in which these relationships have been formed, pointing out both similarities and differences between different cases. Such a way of approaching the analysis allowed me to focus on the complexity of the phenomenon of sibling relationships, showing how diverse contexts interact to shape them over the course of individuals' lives. To collect the data, I used the in-depth qualitative interview method. I also drew inspiration from the methodology of the autobiographical narrative interview, adapting it appropriately to the requirements of the research topic. Subjects were asked to tell the story of their lives and the lives of their siblings in their preferred way. Later in the interview, I asked questions that allowed me to gain insights into both the dynamics of sibling relationships and the social positioning of my interviewees and their brothers and sisters. In the study, there were several cases when I interviewed persons belonging to one sibling formation. This posed several challenges from the methodological and ethical point of view, however, also enabled me to track the intricacies of siblings relations by viewing them from the perspective of more than one individual involved. The coded material was then subjected to an analysis focused on understanding the social processes that may have influenced this sibling bond and the meaning of brothers and sisters at particular times in their lives. In chapter I, I present the development of research on siblings and the most important debates surrounding this topic within the social sciences. In this chapter, I also bring together key findings on the importance of siblings for individuals in different life periods: childhood, adolescence, adulthood, and old age. Chapter II presents the theoretical categories I apply in the thesis. These include concepts from the sociology of social class, socio-cultural gender, research on caregiving practices and the various forms of violence that may occur within the family. I also point out the importance of the socio-historical context for understanding the meanings and transformations of sibling relationship dynamics. In Chapter III, I discuss the methodology of data collection and analysis. I also present the ethical guidelines I followed while conducting the research. In Chapter IV, I discuss the contexts and patterns of care provision in sibling relationships. In Chapter Five, I present a typology of sibling relationship experiences, developed from the analysis of the collected data. These are intense closeness, obvious commitment, close independence, ambivalence, and alienation. In the following subsections, I discuss the characteristics of each sibling relationship model and embed them in the social contexts relevant to the formation of sibling relationships.