Wiedza a polityka. Współczesne znaczenie ekspertyzy politycznej

U źródeł podjętych w rozprawie rozważań leży przekonanie, że relacje wiedzy i polityki to problem istotny – zarówno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia. W szczególny sposób zwracają uwagę interesujące i wciąż niezagospodarowane poznawczo procesy zachodzące niejako na styku wspomnianych domen, w przestrzeni ekspertyzy politycznej. Rosnąca złożoność materii, do której odnoszą się decyzje polityczne sprawia, że autorytet eksperta staje się coraz bardziej nieodzownym źródłem legitymacji. Nasilony popyt na sprawdzone informacje prowadzi jednak do jednoczesnego osłabienia (niejako „odczarowania”) pozycji eksperta. Jak przekonuje P. Weingart (2001), polityka się „ekspertyzuje”, ale i ekspertyza „upolitycznia”. Równolegle zachodzi także jej uspołecznienie, a polityczni zleceniodawcy przestają stanowić dominujące audytorium. Wszystko to sprawia, że możemy mówić o potrójnym otwarciu: zmieniają się „dostawcy” ekspertyzy, zmieniają się jej odbiorcy, zmieniają się wreszcie treści. Celem rozprawy jest ustalenie, co mieści się we współczesnym zakresie pojęcia ekspertyzy politycznej i jakie procesy nadają jego znaczeniu obecny kształt. Wypełniając lukę w literaturze przedmiotu, rozprawa łączy analizę na poziomie teoretycznym i pojęciowym (w Części „Wiedza a polityka. Nowy kontekst i modele relacji”) z podejściem empirycznym, odnoszącym się do symptomatycznego wycinka eksperckiej rzeczywistości, jaką są ośrodki analityczne (w Części „Think tanki: mikrokosmos ekspertyzy”). Jej fundamentem teoretycznym są teoria pól P. Bourdieu, koncepcja przestrzeni między polami G. Eyala i G. Pok oraz teoria wyznaczania granic T. F. Gieryna. Zastosowane w rozprawie metody badawcze obejmują zaś jakościową analizę prezentowanych w Internecie misji polskich think tanków, przeprowadzoną wśród nich ankietę oraz częściowo ustrukturyzowane wywiady z kierownictwem wybranych ośrodków eksperckich. Rozprawa omawia relacje wiedzy i polityki, osadzając je w kontekście coraz bardziej krytycznego spojrzenia na autorytatywność naukowych sądów oraz klimatu „pluralizmu wiedzotwórczego” (przywołując m.in. koncepcje tzw. mode 2 czy trzech fal ekspertyzy). Systematyzuje problematykę doradztwa politycznego, odwołując się do koncepcji, klasyfikacji i analiz, jakie odnaleźć można w literaturze przedmiotu (w tym modeli J. Habermasa oraz R.Hoppego). W rozważaniach poświęconych konceptualizacji ekspertyzy politycznej przedstawia różne warstwy znaczeniowe tego pojęcia, analizuje problematykę zakresu ekspertyzy oraz przywołuje liczne typologie ekspertów, zwracając uwagę na niejednoznaczność eksperckiej roli naukowców. Ekspertyza polityczna zostaje także przeanalizowana przez pryzmat węzłowych problemów (nie)równości, władzy, (nie)prawdy i (nie)zaangażowania oraz (nie)odpowiedzialności. Część druga wychodzi od usystematyzowania głównych dyskusji teoretycznych poświęconych think tankom, w dalszej kolejności podejmuje zaś próbę opisu instytucji eksperckich w oparciu o dane pochodzące z badania przeprowadzonego na potrzeby niniejszej pracy, uwzględniając zarówno wskaźniki w rodzaju liczebności, statusu prawnego czy kondycji finansowej i kadrowej polskich think tanków, jak i znaczenie, jakie nadają swojej aktywności sami eksperci. Rozprawa prezentuje argumenty przemawiające za tym, że: 1) W zakresie znaczeniowym ekspertyzy politycznej mieszczą się współcześnie tradycyjne wzorce powiązanej z ideałami nauki neutralności, ale i nowe wzorce ideowego zaangażowania z pozycji eksperckich. 2) Ekspertyza polityczna staje się coraz bardziej pluralistyczna (co wynika ze zmian warunkowanych współczesnym kontekstem percepcji i wytwarzania wiedzy, a przejawia się w zróżnicowaniu jej odmian), wielowymiarowa (tj. wykracza poza pomocnicze funkcje w procesie decyzyjnym) i sprofesjonalizowana (tj. zaczyna stanowić zasadniczą rolę społeczną). 3) Konstytutywną cechą ekspertyzy politycznej jest swoiste napięcie związane z jej pozycją na przecięciu różnych domen życia publicznego. Bazując na wybranym fundamencie koncepcyjnym, proponuje, by uznać, że: ekspertyza polityczna stanowi przestrzeń między polami nauki oraz polityki (cechuje ją bowiem przepuszczalność, znikomy stopień regulacji i instytucjonalizacji oraz strategiczna niejednoznaczność). Jej granice podlegają dynamicznemu definiowaniu, w toku którego mechanizmy demarkacyjne współwystępują z koordynacyjnymi. Wiele przemawia za tym, że ekspertyza polityczna stopniowo (głównie w konsekwencji rosnącego zapotrzebowania na wiedzę ekspercką, w szczególności zaś na „wiedzę zaangażowaną”, jakie zgłaszają politycy, ale również media, biznes i obywatele) przekształci się w odrębne pole, którego cechą konstytutywną pozostanie jednak znaczna heteronomiczność.

The dissertation takes its origin from a conviction that knowledge-politics relations constitute a fundamental research problem – both from a theoretical and practical perspective. Special attention should be given to interesting, yet under-researched, processes occurring at the interface of these domains, in the space of political expertise. The increasing complexity in the matter of political decisions turns expert authority into an indispensable source of legitimacy. But - perhaps surprisingly - the growing demand for reliable information leads to the simultaneous strengthening and weakening ("disenchantment") of experts’ stance. According to P. Weingart (2001), this creates a parallel between the processes of expertization in politics, and the politization of expertise. One can talk about a triple opening: the providers of expertise are changing, as are its recipients, as well as its very substance. The purpose of the dissertation is to determine the modern notion of political expertise and the processes that constitute its present shape. Bridging the gap in the literature, the thesis combines analyses at a theoretical and conceptual level (in the part entitled "Knowledge and Politics. New context and models of relations") with an empirical approach, referring to a symptomatic aspect of expert reality; namely, the think tanks (in the part entitled "Think tanks: a microcosm of expertise"). Theoretical framework of the dissertation is based on P. Bourdieu's field theory, G. Eyal’s and G. Pok’s concept of a space between the fields, and T.F. Gieryn’s concept of boundary work. Research methods include: the qualitative analysis of mission statements of Polish think tanks, a survey conducted among them, as well as semi-structured interviews with the management of selected expert institutions. It its first part, the dissertation discusses the relationship of knowledge and politics in the context of an ever increasing criticism regarding the authority of scientific judgments and the climate "of epistemic pluralism" (e.g. Mode 2 or three waves of expertise). It systematizes the issues of political advice, referring to the concepts, classifications, and analyses, all of which can be found in the literature (including models of J. Habermas and R. Hoppe). Political expertise is discussed through the prism of the different semantic layers of the term, various typologies of expertise, and the ambiguity of the role of scientists acting as experts. Finally, expertise is analyzed through the lenses of nodal problems of equality, power, truth, engagement, and responsibility. The second part structures the main theoretical discussions on think tanks and provides the description of expert institutions based on data from the empirical research; considering factors such as size, legal status or financial and staff condition of Polish think tanks, as well as the meanings ascribed to various think tank activities by the experts themselves. It is argued in the dissertation that: 1) The contemporary meaning of political expertise encompasses both traditional patterns associated with the ideals of scientific neutrality, and new modes of ideological engagement on the side of an expert. 2) Political expertise is becoming more pluralistic (as a result of changes conditioned by the modern context of perception and production of knowledge, which is reflected in the diversity of its varieties), multi-dimensional (i.e., reaches beyond the utility functions in decision-making) and professionalized (i.e., starts constituting a basic social role). 4) A kind of tension related to a political expertise’s position at the intersection of different domains of public life is its constitutive trait. Within the scope of the chosen theoretical framework, it is proposed to conceptualize political expertise as a space between the fields of science and policy (because it is characterized by permeability, minimal level of regulation and institutionalization and strategic ambiguity). In the process of the dynamic definition of its boundaries, mechanisms of demarcation and coordination co-occur. There are many indications that make it possible to claim that political expertise could gradually turn into a separate field, with a constitutive heteronomy as its constitutive characteristics. This is mainly due to the growing demand for expertise (in particular, for “engaged expertise”) coming not only from politicians, but also from the media, businesses, and citizens.