Teksty i działania. Europa Środkowa jako projekt w polskich i czeskich dyskusjach lat 70. i 80. XX wieku

U podstaw rozprawy Europa Środkowa jako projekt w polskich i czeskich dyskusjach w latach 70. i 80. XX wieku nie leżała chęć rozstrzygnięcia powracającego od dziesięcioleci pytania „czy Europa Środkowa istnieje”, ale potrzeba zbadania przyczyn, dla których właśnie pojęcie „Europy Środkowej”, mimo iż budziło (i wciąż budzi) wiele sporów i rozbieżnych interpretacji, stało się tak poręcznym nośnikiem znaczeń, hasłem organizującym zbiorową wyobraźnię i integrującym przez kolejne dekady różne środowiska. Rozpatruję pojęcie Europy Środkowej nie w porządku geopolitycznym, odnoszącym się do rzeczywistej przestrzeni, ale jako szczególnego rodzaju ideę społeczną. Swoje badania ograniczyłam do wycinka trwających od kilku dziesięcioleci i przekraczających granice europejskiego kontynentu debat nad pojęciem Europy Środkowej, a mianowicie do dyskusji, które toczyły się w Polsce i Czechosłowacji na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, w których uczestniczyły przede wszystkim środowiska związane z nieoficjalnym obiegiem kultury. Rozprawa składa się z czterech rozdziałów. Dwie pierwsze części rozprawy podporządkowane są antropologicznej analizie praktyk, dzięki którym idea Europy Środkowej „dochodziła do głosu”. Ponieważ głównym jej nośnikiem były drukowane publikacje, kluczowe znaczenie w moich badaniach odgrywa kategoria tekstu, rozumianego nie tylko jako najbardziej zaawansowana forma piśmiennych dyskursów, ale też medium komunikacji, sposób działania w przestrzeni społecznej a także materialny nośnik treści. Przydatnych narzędzi dostarczyły mi badania z obszaru antropologii słowa i piśmienności. Zgodnie z tym ujęciem przyjęłam, że sposób tworzenia i obiegu tekstów, techniki ich reprodukcji, praktyki piśmienne i czytelnicze z nimi związane miały istotny wpływ na treść i recepcję projektów Europy Środkowej. Metodologia ta umożliwiła wykorzystanie narzędzi z różnych obszarów: krytycznej analizy dyskursów, socjologii literatury, literaturoznawstwa czy historii kultury. Ponieważ dyskusje na temat Europy Środkowej w Polsce i Czechosłowacji toczyły się przede wszystkim na łamach nieoficjalnej prasy poświęcam rekonstrukcji specyficznego obiegu komunikacyjnego, jakim był nieoficjalny ruch wydawniczy. Opisuję w nim nie tylko polityczny kontekst narodzin nieoficjalnych ruchów wydawniczych w Polsce i Czechosłowacji, czyli tworzenie w obu krajach zinstytucjonalizowanej opozycji, ale także charakteryzuję specyfikę polskiego „drugiego obiegu” i czechosłowackiego „samizdatu” – ich zasięg, najczęściej poruszaną tematykę, estetykę poszczególnych wydawnictw. Przede wszystkim jednak zadaję pytanie o to, jak specyfika tych publikacji – tworzonych poza profesjonalnymi instytucjami wydawniczymi, z użyciem domowych metod reprodukcji tekstów, na słabej jakości papierze, nie podlegających ekonomicznym wymogom rynku książki, a w rezultacie często drogich, trudno dostępnych, słabo czytelnych i nie zawsze najwyższej jakości, jeżeli chodzi o treść – wpłynąć mogła na recepcję koncepcji Europy Środkowej. Projekty Europy Środkowej tworzone w Polsce i Czechosłowacji, mimo pewnych podobieństw i analogii różniły się od siebie, dlatego rozdział trzeci i czwarty poświęcony jest analizie tych odmiennych sposobów ujmowania środkowoeuropejskiej problematyki. Wskazuję na odmienny kontekst historyczno-kulturowy i różnice w imaginariach, z których czerpali czescy i polscy uczestnicy dyskusji. W kulturze czeskiej termin „Europa Środkowa” zakorzeniony jest mocno w tożsamościowych narracjach, sięgających przełomu XVIII i XIX wieku – okresu odrodzenia narodowej świadomości, ważnym odniesieniem dla projektów są wydarzenia roku 1968, a rezerwuarem obrazów – kultura monarchii habsburskiej i modernistyczna sztuka (przede wszystkim literatura). W polskich dyskusjach środkowoeuropejska tematyka była u przez długi czas związana głównie z problematyką polityczną czy historyczno-polityczną i ciążyły w stronę refleksji nad relacjami ze wschodnimi sąsiadami – Litwą, Ukrainą i Białorusią – stąd istotną rolę odgrywały w tym kontekście – różnie wartościowane – hasła takie jak „kresy” czy „idea jagiellońska”. W obydwu krajach terminem „Europa Środkowa” posługiwali się równie chętnie przedstawiciele różnych środowisk, osoby o różnym zapleczu ideowym czy politycznym, zatem samo to pojęcie stało się obszarem sporu i polemik, a wizje rzeczywistości kryjące się pod tym hasłem często krańcowo się od siebie różniły i stały ze sobą w sprzeczności. Zamiast jednak określać Europę Środkową pojęciem mglistym i niejasnym, proponuję spojrzeć na nią jako na termin pojemny – a dzięki tej pojemności dający wgląd w najważniejsze spory, zagadnienia i problemy swojego czasu. W dyskusjach nad Europą Środkową spotykają się i krzyżują pytania o stosunek do narodowej tradycji i historii oraz związane z nimi wzorce zbiorowej tożsamości, równie ważne są jednak diagnozy dotyczące aktualnej sytuacji społeczeństw w tym regionie.