Zabieg znikania jako reakcja na kryzys nowoczesności. Analiza wybranych praktyk artystycznych od połowy XX wieku w ujęciu kulturoznawczym

Jednym z najważniejszych zadań badawczych, jakie stawiam przed sobą w pracy doktorskiej jest rozpoznanie zmian w funkcjonowaniu kategorii teatralności w czasach ponowoczesnych. Moim celem jest udowodnienie, że kryzys nowoczesności jako projektu cywilizacyjnego wiąże się bezpośrednio z przedefiniowaniem teatralności i istotnym przesunięciem w rozumieniu tej istotnej kategorii kulturowej. Twierdzę, że tym, co kuszące i zwracające uwagę myślicieli i artystów w sytuacji teatralnej, przestaje być już odniesienie do theatrum mundi, a staje się jej strukturalna niestabilność – niematerialność i efemeryczność; to, że w przeciwieństwie do obrazu nie wytwarza artefaktu. Ma miejsce w czasie i przestrzeni, po czym nieuchronnie znika. Ponowoczesność jest więc momentem kolejnej aktualizacji metafory teatralnej – zarówno jej powrotu, jak i przeformułowania. Załamanie się światopoglądu modernistycznego prowadzi do przekonania, że teatralność stała się pierwotnym warunkiem rzeczywistości. Moja propozycja polega nie tylko na próbie krytycznej analizy teatralności w kontekście wyczerpania paradygmatu modernizmu, ale również na podkreśleniu roli, jaką zaczęła odgrywać w procesie przełamywania podziałów między dziedzinami sztuki, a także między sferą artystyczną a życiem potocznym. Staram się pokazać, że stała się medium interdyscyplinarności. Aby zbadać, jak pojęcie teatralności zmienia się w reakcji na kryzys nowoczesności, przenoszę je w obszar praktyki artystycznej i przyglądam się jego funkcjonowaniu w wybranych tekstach kultury od połowy XX wieku. Ze względu na nieostrość pojęcia, zawężam je, przyjmując założenie wstępne, że tym, co najbardziej fascynujące w teatralności dla czasów ponowoczesnych, jest znikanie. Praca składa się z czterech rozdziałów, w których analizuję znikanie jako reakcję na kryzys nowoczesności. Przyglądam się temu zagadnieniu z różnych perspektyw – za każdym razem starając się przemyśleć je od nowa w obrębie poszczególnych rozdziałów. Za Samuelem Weberem twierdzę bowiem, że napotykamy trudność w określeniu właściwych granic pojęcia teatralności. W pierwszym rozdziale staram się odczytać twórczość Tadeusza Kantora w kontekście kryzysu nowoczesności. W tym celu rekonstruuję podejście artysty do kategorii mimesis na przykładzie ambalaży. Wobec ambalaży Kantor formułuje bowiem bardzo konkretne zadanie: mają one „przekroczyć próg widzialności”. W ramach analizy przyglądam się więc 2 temu jak Kantor siłuje się z kategorią mimesis, widząc w ambalażach strategię znikania – czyli ukrycia, schowania czy wyjęcia z pola wizualnego. W drugim rozdziale staram się wypracować ramy pozwalające na ukazanie roli, jaką odegrała kategoria teatralności w zainicjowaniu zwrotu perfomatywnego w sztukach w latach 60. i 70. XX wieku. Analizie zostaje poddana przede wszystkim sztuka minimalistyczna w kontekście tekstu Michaela Frieda Art and Objecthood, w którym krytyk oskarża sztuki wizualne o „zarażenie” się teatralnością. W trzecim rozdziale staram się spojrzeć na fenomen The Factory jako na sytuację modelową dla teatru w dobie ponowoczesności. Stawiam prowadzące dla wywodu pytanie badawcze o to, czy model konstruowania tożsamości w The Factory można uznać za analogiczny do modelu budowania tożsamości postaci scenicznej doby kryzysu nowoczesności opisywanego przez Elinor Fuchs w Śmierci postaci scenicznej? W czwartym rozdziale analizie poddane zostają centralne dla praktyki artystycznej Christiana Boltanskiego projekty, w których jego własna biografia staje się materią twórczą. Na przykładzie Boltanskiego staram się uchwycić teatralność w kontekście kryzysu wielkich narracji. Istotne pytanie badawcze dotyczy tego, jak nie zniknąć zupełnie – czyli relacji między znikaniem a praktykami archiwizacyjnymi.

This dissertation entitled „Act of Disappearance as a Reaction to the Crisis of Modernity: An Analysis of Selected Art Practices Since the Mid-Twentieth Century from a Cultural Studies Perspective” is a theoretical investigation of the changes in the functioning of the category of theatricality in postmodernity. The aim of this research is to show that the crisis of modernity as a civilizational project is directly linked to the redefinition of theatricality as a cultural category. I argue that contemporary thinkers and artists shift their focus from the theatrical as a reference to theatrum mundi, and instead focus on the concept’s structural instability – that is, the medium’s immateriality and ephemerality which, in contrast to the image, does not produce an artifact. With the fall of the modernist worldview in Postmodernism and the related conviction that theatricality has become the primary condition of reality, the theatrical metaphor returns as an important one and is reformulated. My proposition is not only an attempt to critically analyze theatricality in the context of the exhaustion of modernism as a paradigm, but also to emphasize the role that it has begun to play in the process of overcoming the divisions between the arts, as well as between the sphere of art and everyday life. I show that theatricality is a vehicle of interdisciplinarity. To develop how the notion of theatricality has changed in response to the crisis of modernity, I examine this concept through the lens of artistic practices and look at how it functions in selected cultural texts produced since the mid-twentieth century. Due to the variation in the meaning of theatricality, I argue that what is most fascinating in theatricality in the postmodern era is the idea of disappearance. Within this dissertation I interchangeably use both “theatricality” and “disappearance”. The dissertation consists of four chapters in which I examine disappearance as a reaction to the crisis of modernity from different theoretical perspectives. Like Samuel Weber, I argue that we encounter difficulties trying to define the appropriate limits of the notion of theatricality. To be able to navigate this complex situation I use four crucial concepts which have been revised and critically analyzed by such thinkers as Michel Foucault, Roland Barthes, Jacques Lacan and Jean-François Lyotard: mimesis, metaphysics of presence, stable subject and metanarration. In each chapter, each of these categories play a central role, despite the fact that, as I argue, we need to treat them as complementary in order to understand the postmodernist condition. 201 In the first chapter I examine the work of Tadeusz Kantor in the context of the crisis of modernity. I reconstruct the artist's approach to the category of mimesis through the example of emballages. In the second chapter, I create a theoretical frame to examine the role of theatricality in initiating performative turn in arts of the 60s and 70s. The analysis uses the lens of minimal art in context of Michael’s Fried text "Art and Objecthood," in which the author accuses visual arts of being "infected" by the notion of theatricality. In the third chapter, I examine the phenomenon of The Factory as a model situation for theatricality in postmodernism. I ask whether the model of constructing identity in The Factory can be considered analogous to the model of building the identity of a stage character in the period of modernity’s crisis described by Elinor Fuchs in The Death of Character. In the fourth chapter I examine the artistic practice of Christian Boltanski, in particular projects in which his own biography becomes a creative matter. The starting point for the analysis is the project of La vie de C. B. (The life of B. C), in which the artist is subjected to constant observation of video cameras until his death.