Międzynarodowy obrót osobowy jako źródło szans i zagrożeń

Spis treści 1. Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy...4 2. Przedmiot, zakres i cel rozprawy...5 3. Teza i pytania badawcze...7 4. Metody badawcze...8 5. Struktura rozprawy...9 6. Źródła i stan badań…11 7. Główne wnioski i wyniki badań…13 Wisława Szymborska napisała wiersz i zatytułowała go „Jacyś ludzie”: Jacyś ludzie w ucieczce przed jakimiś ludźmi. W jakimś kraju pod słońcem i niektórymi chmurami. Zostawiają za sobą jakieś swoje wszystko, obsiane pola, jakieś kury, psy, lusterka, w których właśnie przegląda się ogień. Tacy „jacyś ludzie” byli zawsze, pod różnymi szerokościami geograficznymi. Truizmem wręcz jest stwierdzenie, że od zarania dziejów przemieszczanie się ludności było siłą napędową cywilizacji, że ludność wędrowała przez lądy, przemieszczała się przez morza i oceany, zasiedlając ziemski glob w poszukiwaniu warunków gwarantujących przeżycie bądź poprawę bytowania, a niekiedy kierując się też ciekawością „nieznanego”. W początkach lat 90 – tych XX wieku profesor Remigiusz Bierzanek, dochodząc do wniosku, że kwestia przemieszczania się ludności jest niezwykle ważna i staje się coraz ważniejsza w stosunkach międzynarodowych, zaproponował wprowadzenie do toku dydaktycznego w Instytucie Stosunków Międzynarodowych UW przedmiotu: Międzynarodowy obrót osobowy i komunikacyjny, którego prowadzenie zostało mi powierzone. W czasie dyskusji, jakie toczyły się w sprawie wprowadzenia do toku dydaktycznego w Instytucie Stosunków Międzynarodowych WD i NP nowego przedmiotu, który dyskontowałby dynamikę przemieszczeń przestrzennych ludności, profesor Remigiusz Bierzanek, rzecznik nowego przedmiotu, zaproponował nazwę: Międzynarodowy obrót osobowy. Pojęcie „obrót”, precyzyjniej niż „ruch” identyfikuje zmieniające się kierunki przemieszczeń ludności, a także wpisuje się w terminologię przyjętą dla przemieszczania towarów, usług i kapitału, czyli międzynarodowego obrotu handlowego. Do tematyki przedmiotu włączyłam zagadnienia związane z małym ruchem granicznym, statusem jednostek uczestniczących w międzynarodowym obrocie osobowym, regulacjami państw dotyczącymi przekroczeń granic oraz traktowaniem cudzoziemców na ich terytoriach, migracjami międzynarodowymi oraz turystyką międzynarodową. Nie jest przeto przypadkiem, że na podsumowanie wieloletniej pracy wybrałam temat rozprawy doktorskiej korespondujący bezpośrednio z moimi wieloletnimi badaniami. 1. Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy Liczba osób, które zmieniły swoje miejsce zamieszkania i, według Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji, przebywają co najmniej rok w innym państwie, zwiększa się dynamicznie. W roku 1970 były to 82 miliony osób, w 2000 - 175 milionów, w 2005 – już 200 milionów, w 2013 – 232 miliony, a w 2015 r. z raportu Banku Światowego wynikało, że liczba ta urosła do 250 milionów. Znaczny udział w tych statystykach miały osoby przemieszczające się do krajów Unii Europejskiej, około 34 % przemieszczeń, choć intensywniejsze były przemieszczenia między państwami Południa i wyniosły 38 % wszystkich przemieszczających się przez granice. Problemem w skali światowej nie jest przemieszczanie się ludzi w ogóle, problemem jest skala przemieszczeń oraz intensyfikacja tego procesu w czasie. Już w drugiej połowie XIX wieku industrializacja oraz ogromny przyrost naturalny spotęgowały przemieszczanie się milionów ludzi. Wojny oraz totalitaryzmy XX wieku spowodowały ucieczkę zagrożonych eksterminacją ludzi. Dekolonizacja wzmogła jeszcze ten proces, spowodowała także powstanie dużej liczby nowych państw. Państwa doświadczone wojnami szukały odpowiednich na czas pokoju instrumentów obrony swych terytoriów. Jednym z takich instrumentów stała się ochrona granic państwowych przed niepożądanymi przybyszami, polegająca na powszechnym wprowadzeniu obowiązku paszportowego i wizowego, pobieraniu wysokich taryf i różnego rodzaju opłat na granicach, a także polityk imigracyjnych i azylowych dostosowywanych do potrzeb i interesów poszczególnych państw. Koniec XX wieku przyniósł pogłębiające się dysproporcje w rozwoju poszczególnych regionów świata, a zarazem wzmógł integrację w regionach wysoko rozwiniętych. W wyniku procesów globalizacji rozpoczął się upadek bipolarnego świata, który przyspieszył globalizację w wielu dziedzinach życia, przyczyniając się do dynamicznego wzrostu liczby przekroczeń granic państwowych. Rzeczą nie mniej ważną dla rozważań o międzynarodowym obrocie osobowym jest szybki rozwój nowoczesnych technologii w transporcie i komunikacji, który umożliwił przemieszczanie się coraz większych rzesz ludzi. I tak oto w XXI wieku mamy do czynienia z nasileniem się procesów migracyjnych, mimo poszukiwania przez państwa będące najczęstszym celem migracji skutecznych instrumentów uszczelniania granic. Słusznie zatem Stephen Castles i Mark J. Miller w książce Migracje we współczesnym świecie zapowiadali, że XXI stulecie będzie wiekiem migracji. Międzynarodowy obrót osobowy, którego jednym z komponentów są migracje międzynarodowe, stał się trwałym elementem procesów międzynarodowych i nie sposób nie dostrzegać jego wpływu na stosunki międzynarodowe, których prymarnymi podmiotami są wprawdzie poszczególne państwa, jednak także istotną rolę odgrywają podmioty wtórne, czyli tworzone z woli owych państw organizacje międzynarodowe, a także organizacje pozarządowe, korporacje międzynarodowe, Kościoły różnych wyznań, ruchy społeczne, a także ludzie (często wolontariusze) działający pojedynczo bądź w nieformalnych lub w usankcjonowanych formalnie grupach. W dobie globalizacji ważne jest prześledzenie i zanalizowanie międzynarodowego obrotu osobowego, badając zarówno zagrożenia, jak i korzyści z niego wynikające dla państw, z których pochodzą migranci, i dla państw, do których migrują, a wreszcie dla samych migrantów. Zagrożenia i korzyści występują w płaszczyźnie politycznej, ekonomicznej i społecznej, w tym kulturowej. Migracji nie da się zatrzymać lub stymulować w zależności od potrzeb i interesów państw przyjmujących. Mobilność międzynarodowa ludności zakrojona jest już na ogromną skalę i, zważywszy na determinację migrantów, nic nie wskazuje na to, że będzie się zmniejszała. Refleksji badawczej wymaga kwestia, co uczynić, aby jak największe korzyści z międzynarodowej mobilności mogły czerpać wszystkie podmioty zaangażowane w ten proces, czyli, co uczynić, aby międzynarodowy obrót osobowy służył państwom, społeczeństwom tych państw oraz imigrantom. Zwłaszcza, że w przeszłości państwa często popełniały błędy wobec zapraszanych, bądź przybywających bez zaproszenia imigrantów. Działo się tak po zakończeniu II wojny światowej, kiedy zniszczona Europa potrzebowała rąk do pracy, a rządy państw europejskich zapraszały imigrantów nie przewidując, że zechcą oni pozostać w Europie, stając się forpocztą kolejnych migrantów, których liczba, wraz z rozwojem gospodarczym państw europejskich, dynamicznie zaczęła wzrastać. Wybór tematyki rozprawy wiąże się więc z chęcią przeanalizowania i przedstawienia procesów związanych z przekraczaniem granic oraz na ile te procesy mogą być wyzwaniem, a na ile zagrożeniem dla uczestników stosunków międzynarodowych. Przeanalizowanie całości tematyki związanej z międzynarodowym obrotem osobowym przerasta możliwości jednego badacza i jednej rozprawy, stąd w pracy nie znalazły się ważne komponenty międzynarodowego obrotu osobowego, jakimi są turystyka międzynarodowa i jej regulacje oraz regulacje związane z małym i czasowym ruchem granicznym, tak ważnym dla społeczności zamieszkującej terytoria przygraniczne. 2. Przedmiot, zakres i cel rozprawy Przedmiotem badań jest międzynarodowy obrót osobowy w całej swej złożoności, ale z pominięciem turystyki międzynarodowej, wchodzącej, co prawda, w zakres międzynarodowego obrotu osobowego, ale charakteryzującej się odrębnymi motywacjami uczestników i regulacjami zarówno wewnątrzpaństwowymi, jak i międzynarodowymi. Międzynarodowy obrót osobowy obejmuje bowiem bardzo dynamiczny proces migracyjny oraz funkcje, jakie realizują państwa, regulując zasady przekraczania swoich granic i precyzując możliwości pobytu na swoim terytorium cudzoziemców, co służyć ma także zapewnieniu bezpieczeństwa samym państwom i ich obywatelom, oraz wyznaczając cele polityki migracyjnej. Zakres przestrzenny analizy międzynarodowego obrotu osobowego obejmuje cały świat i trudno, aby było inaczej, zważając na to, że procesy globalizacyjne silnie oddziaływają nie tylko na zachowania państw, ale także pozostałych uczestników stosunków międzynarodowych, w tej liczbie na społeczeństwa poszczególnych państw. Jako case studies użyłam przykładów państw, które w największej mierze uczestniczą w międzynarodowym obrocie osobowym, z wyróżnieniem rozstrzygnięć prawnych dotyczących przekraczania granic oraz pobytu cudzoziemców w Polsce, a także rozstrzygnięć prawno-międzynarodowych, które uwzględniły swobodny przepływ osób przez granice wewnętrzne Unii Europejskiej. Zakres czasowy rozprawy sięga wieku XX, okresu umownego podziału świata na dwa bloki polityczno-wojskowe, okresu przyspieszonych procesów dekolonizacyjnych, bowiem wpływały one na rozwiązania międzynarodowego obrotu osobowego, tak jak upadek bloku wschodniego i przyspieszona, między innymi dzięki temu, globalizacja przyczyniły się do konieczności wprowadzenia nowych rozwiązań w obrocie osobowym między państwami. Narastający w 2015 roku strumień migrantów między Bliskim i Środkowym Wschodem, Afryką a Europą, który mobilizuje państwa do nowych uzgodnień w międzynarodowym obrocie osobowym, w poszukiwaniu rozwiązań, które wyszłyby naprzeciw skali zjawiska, a z drugiej strony uwzględniały interesy bezpieczeństwa i gospodarcze państw, także zostały w rozprawie zasygnalizowane. Celem niniejszej rozprawy jest przeanalizowanie międzynarodowego obrotu osobowego, w zakres którego wchodzą migracje międzynarodowe oraz regulacje dotyczące przekraczania granic państwowych przez obywateli państw, cudzoziemców z jednokrotnym, podwójnym lub wielokrotnym obywatelstwem, uchodźców, kwestie statusu cudzoziemców, polityki imigracyjne i azylowe państw, z pominięciem turystyki międzynarodowej, jako ważnego, acz odrębnego działu międzynarodowego obrotu osobowego oraz wskazanie na zagrożenia i szanse, jakie się z nim wiążą. To z kolei może być podstawą do sformułowania wniosków na rzecz podejmowania skutecznych i konsekwentnych decyzji wobec zwiększającej się lawinowo liczby przekroczeń granicy, zarówno legalnych, jak i nieudokumentowanych, często nazywanych nielegalnymi. 3. Hipotezy i pytania badawcze Analizując strumienie ludzi przemieszczających się przez granice oraz politykę państw, do których migranci najczęściej zmierzają i jej nieskuteczność, wynikającą między innymi z braku konsekwencji w działaniach państw wobec imigrantów, można postawić tezę, iż międzynarodowy obrót osobowy stał się jednym z ważniejszych zarówno szans, jak i zagrożeń XXI wieku. Postępująca globalizacja wzmaga naglącą konieczność określenia strategii państw wobec międzynarodowego obrotu osobowego, a w szczególności wymaga zdiagnozowania migracji i przyjęcia skutecznych rozwiązań w kwestii przekraczania granic, określenia statusu cudzoziemców oraz ich praw i obowiązków, a wreszcie przyjęcia polityk imigracyjnych i azylowych, zgodnych z potrzebami i interesem poszczególnych państw, ale także respektujących prawa człowieka. Praca ma odpowiadać na pytania dotyczące, z jednej strony, uwarunkowań, specyfiki i widocznych skutków nasilających się migracji międzynarodowych, a z drugiej, działań państw wobec tego procesu. Problem badawczy został sformułowany w pytaniu: Czy międzynarodowy obrót osobowy jest szansą, czy zagrożeniem dla jego uczestników, czyli dla państw, do których kierują się migranci, dla państw, z których pochodzą i dla samych migrantów? Dla zanalizowania podstawowego problemu pomocne były pytania szczegółowe: Czym jest międzynarodowy obrót osobowy? W jaki sposób państwa regulują międzynarodowy obrót osobowy? Na ile efektywne są owe regulacje w warunkach nasilających się procesów migracyjnych? Czy model społeczeństwa multikulturowego pozostanie jedyną propozycją włączania imigrantów do społeczeństw przyjmujących i czy istnieje jakaś alternatywa? Czy migracje międzynarodowe są korzystne z punktu widzenia: a) państw przyjmujących, b) państw, z których pochodzą imigranci? Czy procesy migracyjne wraz z ich dynamiką i zmniejszającą się możliwością kontroli stają się zagrożeniem, czy szansą dla jednych i drugich? Zakres międzynarodowego obrotu osobowego obejmuje migracje międzynarodowe, prawo państw do regulowania tego obrotu oraz zasady dotyczące przekraczania granic, statusu cudzoziemców (wśród nich imigrantów, w tym uchodźców) i ich ochronę na terytoriach krajów, do których przybyli. Opierając się na takim zakresie tematycznym, przyjęłam następujące hipotezy: 1. Wiele wskazuje na to, że procesy migracyjne w świecie będą się nasilały, a zdesperowanym ludziom, podejmującym decyzje o przemieszczeniu się do bogatszego świata nie są w stanie przeszkodzić ani prawne, ani materialne bariery. 2. Choć rozwiązania prawne mają sprzyjać kontrolowaniu imigracji i prowadzeniu selektywnej polityki imigracyjnej, rzeczywiste postępowanie państw wywołuje wrażenie dalekoidącej niekonsekwencji w prowadzeniu polityki imigracyjnej i azylowej, sprzyjania przebywaniu na terytorium państw imigrantów dopóty, dopóki są oni pomocni w utrzymaniu poziomu rozwoju gospodarczego i minimalizowaniu następstw ubytku demograficznego. 3. Wielce prawdopodobną supozycją jest, że obok tzw. migrantów cyrkulacyjnych, czyli zakładających powroty do rodzimych, stałych miejsc zamieszkania, dominują migranci, którzy przez długi (ponad roczny) pobyt w państwie przyjmującym stabilizują swoje życie, wiążąc je na stałe z tym państwem. 4. Rozważenia wymaga potwierdzany przez badaczy i polityków fakt, że koncepcja społeczeństwa wielokulturowego/multikulturowego nie sprawdziła się, społeczeństwa państw przyjmujących zaś zaczęły obawiać się o zachowanie swojej tożsamości, choć w konfrontacji z danymi statystycznymi, dotyczącymi zróżnicowania etnicznego tych społeczeństw, obawy te wydają się wyolbrzymiane. 5. Zadziwiającym wydaje się fakt braku koncepcji sterowania/zarządzania migracjami, która miałaby na uwadze nie tylko interes państw przyjmujących, lecz także samych imigrantów i krajów, z których emigrują. 4. Metody badawcze Praca mieści się w obszarze nauki o polityce, niemniej wkracza także w obszary zainteresowań innych nauk. Można przeto stwierdzić, że złożoność podjętego tematu wymagała zastosowania analizy wielopłaszczyznowej, podejścia interdyscyplinarnego i dlatego w pracy zastosowano zróżnicowaną terminologię i metodologię. Wykorzystana została analiza stanu aktualnego (ujęcie synchroniczne) oraz eksplorowanie historycznych źródeł współczesnych tendencji (ujęcie diachroniczne) przy użyciu metody historyczno-opisowej. Uzupełnieniem była metoda empiryczna, tj. analiza dokumentów państwowych oraz raportów i innych dokumentów organizacji międzynarodowych, synteza poglądów i opinii pochodzących z opracowań i materiałów monograficznych, a także z doniesień prasowych, publicystyki, filmów dokumentalnych i reportaży. Autorzy dotychczasowych publikacji, skądinąd bardzo ciekawych i inspirujących, analizują kwestie związane z migracjami międzynarodowymi najczęściej w kontekście migracji zarobkowych i procesów demograficznych (starzejące się społeczeństwo krajów wysoko i średnio rozwiniętych a dynamika przyrostu naturalnego w krajach słabo rozwiniętych) bądź polityki państw wobec migrantów. Moją ambicją jako autorki rozprawy było podejście całościowe, podjęcie próby zanalizowania zdolności państw do przyjęcia rozwiązań politycznych i prawnych w obliczu lawinowo zwiększającej się liczby przekroczeń granic państwowych i wobec migrantów znajdujących się już na terytoriach tych państw. 5. Struktura rozprawy Realizacji celu badawczego podporządkowana została struktura pracy. Po przedstawieniu zakresu przedmiotowego i podmiotowego międzynarodowego obrotu osobowego, zanalizowane zostały dwa jego komponenty tj. migracje i uchodźstwo, a następnie ukazane zostały szanse i zagrożenia wynikające z międzynarodowego obrotu osobowego dla bezpieczeństwa państwa. Szanse mają miejsce wówczas, gdy państwo jest w stanie zarządzać przepływami ludzi przez granice, co dotyczy głównie imigracji oraz potrafi stworzyć warunki dla aspiracji społecznych i tym samym zapobiegać nadmiernej – z punktu widzenia interesów państwa - emigracji, z zagrożeniami mamy do czynienia, gdy państwo, jego struktury, instytucje nie radzą sobie z tym zarządzaniem i dopuszczają do niekontrolowanych przepływów ludzi przez granice, co może przyczyniać się nie tylko do napięć społecznych, ale także do zwiększenia przestępczości. W rozdziale pierwszym (Zakres przedmiotowy międzynarodowego obrotu osobowego) zawarłam rys historyczny rozwoju międzynarodowego obrotu osobowego, w tym migracji międzynarodowych, biorąc za punkt wyjścia odwieczny dylemat: czy immanentną cechą ludzkości jest przywiązanie do miejsca narodzin i życia w tradycyjnym kręgu rodzinnym, sąsiedzkim, społecznym, etnicznym, czy też dążenie do zmian, powodujące konieczność przemieszczania się. W rozdziale tym próbuję usystematyzować powody migracji, określić ich swoisty, wielofunkcyjny mechanizm; zastanawiam się, czy migracje są kwestią do rozwiązania na podstawie satysfakcjonującego konsensusu, czy też będą nadal przedmiotem sporu, zmieniających się decyzji i niekonsekwencji w polityce migracyjnej państw. Kluczowe jest pytanie, jakie funkcje pełni, a zatem jakie ma znaczenie międzynarodowy obrót osobowy dla stosunków międzynarodowych. W drugim rozdziale (Podmioty międzynarodowego obrotu osobowego) analizuję prawa i obowiązki jednostek uczestniczących w międzynarodowym obrocie osobowym. W tych rozważaniach punktem wyjścia był status, jaki mogą otrzymać osoby przemieszczające się przez granice państw, dzielę zatem migrantów na obywateli i cudzoziemców, uwzględniając w jednym i drugim przypadku zagadnienie wielokrotnego obywatelstwa. Państwa na mocy ustawodawstwa wewnętrznego i dzięki umowom międzynarodowym regulują tryb przekraczania granic państwowych, określają warunki wjazdu i przebywania na swoich terytoriach, nadają przybyszom z zewnątrz odpowiedni status. Oddzielnie omawiam przykład przyjmowania cudzoziemców i ewolucji stanowiska państwa wobec traktowania cudzoziemców na podstawie prawa polskiego. W rozdziale trzecim (Miejsce migracji w międzynarodowym obrocie osobowym) podjęłam próbę wyjaśnienia dynamicznie rozwijającego się we współczesnej nam rzeczywistości zjawiska migracji międzynarodowych, dokonując jego analizy z uwzględnieniem tzw. teorii migracji. Skomplikowane przyczyny i skutki migracji są ściśle skorelowane z podmiotami migracji: osobami migrującymi, państwami pochodzenia emigrantów i państwami przyjmującymi imigrantów. Złożoność procesów migracyjnych wymaga przedstawienia i zanalizowania polityki imigracyjnej i polityki azylowej poszczególnych państw, przy uwzględnieniu ewolucji celów i interesów państw oraz zmian przeprowadzanych w odpowiedzi na dynamikę samego procesu. W rozdziale tym omawiam politykę wybranych państw, charakterystyczną dla danego regionu bądź dla grupy państw. Na plan pierwszy wysuwa się brak konsekwencji owych państw w prowadzeniu polityki imigracyjnej i jej daleko posunięta selektywność, wyrażająca się w normach prawnych przyjętych rozwiązań, w samych decyzjach podejmowanych ad hoc lub w zapowiedziach traktowania cudzoziemców. Podjęłam także próbę analizy migracji międzynarodowych pod kątem kwestii społeczno-kulturowych w państwie pochodzenia emigranta i w państwie, w którym imigrant już przebywa bądź chce żyć. W rozdziale czwartym (Miejsce uchodźstwa w międzynarodowym obrocie osobowym) omawiam uchodźstwo jako rodzaj migracji międzynarodowych uregulowany prawem międzynarodowym, tj. Konwencją Genewską o statusie uchodźcy z 1951 roku oraz Protokołem Dodatkowym podpisanym w Nowym Jorku w 1967 roku. Oprócz przedstawienia przyjętych uniwersalnych i regionalnych rozwiązań nadawania statusu uchodźcy moim celem jest analiza rzeczywistej sytuacji uchodźców w różnych regionach świata i w wybranych państwach, ze szczególnym uwzględnieniem Rzeczypospolitej Polskiej. W rozdziale piątym (Międzynarodowy obrót osobowy a bezpieczeństwo państw) zwracam uwagę na zagrożenia międzynarodowego obrotu osobowego oraz na szanse, jakie stwarza on w kontekście szeroko pojętego rozwoju cywilizacyjnego. Analizuję międzynarodowy obrót osobowy jako zjawisko globalne, generujące nierzadko przestępczość międzynarodową w skali światowej. Spotykamy się tu z paradoksem – im bardziej restrykcyjne są przepisy wydawane przez poszczególne państwa w kwestii przekraczania granic, tym bardziej – w erze globalizacji – rozwija się międzynarodowa przestępczość zorganizowana. Wzrasta przemyt broni, narkotyków i, co gorsza, przemyt ludzi, rozkwita korupcja. Zjawisko to dotyczy wszystkich regionów świata, gdzie mamy do czynienia z dysproporcjami rozwojowymi/materialnymi na poziomie międzynarodowym i wewnątrzpaństwowym. Z drugiej jednakże strony, międzynarodowy obrót osobowy ułatwia komunikowanie się poszczególnym grupom ludności, mimo dzielących je różnic cywilizacyjnych, a poprzez uniwersalizację wartości, pomaga w budowaniu wzajemnych relacji na poziomie jednostki. Daje zatem szansę wzmocnienia delikatnej struktury bezpieczeństwa międzynarodowego. Większość państw określanych mianem państw imigracyjnych uznawała dotychczas zasadność wprowadzania polityki wielokulturowości za panaceum na zróżnicowanie etniczne społeczeństw oraz izolowanie się poszczególnych społeczności etnicznych za sprawą przybywających kolejnych grup migrantów. Obecnie nastała faza krytykowania polityki wielokulturowości, pojawiają się tezy o jej niepowodzeniu czy wręcz klęsce, a wraz z nimi zapowiedzi państw o odchodzeniu od jej zasad. Sytuacja jest bardzo dynamiczna. Włączając się do dyskursu na temat społecznych skutków imigracji, analizuję alternatywne wobec wielokulturowości modele społeczeństwa wieloetnicznego i możliwości wcielenia ich w życie w realiach XXI wieku. W Zakończeniu próbuję nakreślić perspektywy rozwoju międzynarodowego obrotu osobowego w cywilizacyjnie podzielonym świecie. Niezadowolone z poziomu życia w swoich państwach jednostki i, coraz częściej, duże grupy ludzi, uciekają przed prześladowaniami z powodu wojen, konfliktów i nieprzestrzegania praw człowieka, przemieszczają się do miejsc bezpiecznych, ale obcych im kulturowo i cywilizacyjnie. Jaki model społeczeństwa powstanie wraz ze zwiększającym się udziałem migrantów w populacji państw przyjmujących? Czy państwa te są przygotowane na zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i międzynarodowego w konfrontacji z napięciem między kulturami i cywilizacjami? W zakończeniu ośmieliłam się umieścić, wynikające z moich badań i refleksji, rekomendacje dla instytucji państwowych, społeczeństw oraz mediów. 6. Źródła i stan badań W Polsce ukazały się dotychczas trzy prace traktujące o międzynarodowym obrocie osobowym, aczkolwiek w dwóch z tych monografii nie użyto w tytule pojęcia „obrót” lecz „ruch” osobowy. Pierwszą chronologicznie jest książka profesora Kazimierza Libery Międzynarodowy ruch osobowy, która ukazała się w 1969 roku. Już w pierwszym zdaniu wstępu Kazimierz Libera pisze: „Pojęcie międzynarodowego ruchu, względnie „obrotu” osobowego można by ujmować bardzo szeroko obejmując nim wszelkie przejawy przemieszczania się przestrzennego ludzi wykraczające poza granice ustalonych mniej lub bardziej długotrwałych ich siedzib” /s. 9/. Kolejna, to praca profesora Andrzeja Całusa zatytułowana Prawa i obowiązki państwa w dziedzinie międzynarodowego obrotu osobowego z 1970 roku. Profesor Andrzej Całus także wymiennie traktuje pojecie „ruch” i „obrót” pisząc: „We współczesnym świecie znacznie wzrosło zainteresowanie nie tylko ekonomicznymi, ale także prawnymi zagadnieniami międzynarodowego ruchu turystycznego. Powszechnie uznano znaczenie takiego obrotu zarówno jako ważnego czynnika rozwoju gospodarczego, jak i środka służącego do utrwalania stosunków pokojowych (…)”/s.3/ i dalej: „Jednocześnie wystąpi możliwość takiego ujęcia suwerennego prawa państwa do decydowania o międzynarodowym ruchu osobowym, które będzie można pogodzić z zasadą powszechnej swobody obrotu osobowego, zwłaszcza w zakresie turystyki międzynarodowej”/s.11/. W rozdziale czwartym, zatytułowanym: Obrót osobowy we współczesnych stosunkach międzynarodowych, czytamy: „Swoboda obrotu osobowego wynikająca ze sposobu korzystania przez państwo z uprawnień zawartych w zwierzchnictwie terytorialnym obejmuje zatem w warunkach normalnych przede wszystkim ruch turystyczny (…)”/s. 230/ i dalej: „Jednocześnie swoboda ruchu turystycznego stanowi ważny element pokojowego obrotu międzynarodowego (…)”/s. 230/. Trzecią książkę, Prawo państwa do regulowania międzynarodowego ruchu osobowego wydał profesor Stefan Sawicki w 1989 roku. I w tym przypadku profesor Stefan Sawicki, powołując się na Kazimierza Liberę przyjmuje definicję, traktującą pojęcie „ruch” i „obrót” wymiennie: „Ruch albo obrót osobowy oznacza przenoszenie się osób fizycznych w przestrzeni”/s. 8./. Pierwsza z wymienionych prac, niezwykle erudycyjna, napisana została przez prawnika, lecz z wykorzystaniem podejścia interdyscyplinarnego, dwie następne są opracowaniami wykorzystującymi dorobek nauk prawnych. Problematyce międzynarodowego obrotu osobowego poświęcona jest bogata literatura. Poza wymienionymi powyżej pracami całościowymi, odnoszącymi się jednak w warstwie empirycznej do procesów już historycznych, są to opracowania cząstkowe, odnoszące się do wybranych aspektów analizowanej w rozprawie tematyki. Brak jest opracowań całościowych, odpowiadających przedmiotowi pracy i wyczerpującymi temat. W rozprawie zostały wykorzystane prace z zakresu historii, ekonomii, prawa, socjologii i politologii. Bogata jest literatura zagraniczna dotycząca problematyki, związanej z przekraczaniem granic. Jednymi z pierwszych autorów, którzy „otworzyli drzwi” do badań obejmujące migracje międzynarodowe i stosunki międzynarodowe, byli Robert O. Keohane i Joseph S. Nye. Ich książka Power and Inderdependence ukazała się nakładem Little, Brown (Boston) w 1977 roku. Korzystałam z opracowań monograficznych, artykułów naukowych, ale także publicystyki. Pomocne w zrozumieniu narastającej potrzeby opuszczenia stałych miejsc zamieszkania i udania się w podróż do nieznanych regionów świata i państw były reportaże, traktujące o uchodźcach i migrantach w różnych regionach świata, a także filmy dokumentalne ukazujące wędrówkę ludzi z odległych zakątków świata, ich motywacje i desperację. Prawnomiędzynarodowe aspekty międzynarodowego obrotu osobowego są przedmiotem licznych monografii. Szczególnie pomocna była analiza dokumentów prawnych poszczególnych państw oraz umów międzynarodowych dotyczących przekraczania granic oraz przyjmowania na terytorium państw cudzoziemców o różnym statusie i uchodźców. Z prac politologicznych rozpatrujących ewolucję międzynarodowego obrotu osobowego w ostatnich latach należy wymienić pracę Stephena Castlesa i Marka J. Millera Migracje we współczesnym świecie, a zwłaszcza, powstałą na potrzeby czwartego wydania książki, stronę internetową. Główna teza monografii nie uległa zmianie od pierwszego wydania książki w 1993 roku, a brzmi ona: „międzynarodowe ruchy ludności przeobrażają państwa i społeczeństwa na całym świecie, wywierając wpływ na stosunki bilateralne i regionalne, bezpieczeństwo, tożsamość narodową i suwerenność. Ludzie migrowali od zawsze, szukając nowych możliwości lub uciekając przed konfliktami i prześladowaniami. Jednak dziś międzynarodowa migracja nabiera innego charakteru i staje się jedną z głównych sił wpływających na dynamikę globalizacji. Jest też zasadniczym elementem zmian ekonomicznych i społecznych oraz przyczynia się do dogłębnej transformacji międzynarodowego ładu politycznego. Mimo to, ogromne znaczenie mają działania podejmowane przez suwerenne państwa w sferze polityki migracyjnej”/s. 12/. Korzystałam ze stron internetowych organizacji międzynarodowych, instytutów badawczych oraz, coraz częściej ukazujących się w sieci, materiałów i opracowań w formule PDF. Raporty organizacji międzynarodowych dostarczyły mi cennych danych oraz wskazały na aktualne zjawiska w procesach przemieszczania się ludności. Na szczególną uwagę zasługiwały raporty Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji (International Migration Organization, IMO), której pierwszy raport ukazał się w 2000 roku oraz, ukazujące się co roku, raporty Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation of Economic Cooperation and Development, OECD). Dokumenty Unii Europejskiej umożliwiły mi ukazanie problemów związanych z liberalizacją prawa dotyczącego przekraczania granic oraz, mimo integracji, zróżnicowanego nastawienia państw do kwestii swobodnego przekraczania granic, a dokumenty Rzeczpospolitej Polskiej pozwoliły mi przedstawić case study państwa – członka Unii Europejskiej dostosowującego swoje prawo do wymogów unijnych. 7. Główne wyniki i wnioski badań Przeprowadzona analiza międzynarodowego obrotu osobowego wskazuje na specyficzną dwoistość tego procesu. Z jednej strony państwa wysoko rozwinięte dążąc do integracji, po wprowadzeniu swobodnego przepływu towarów, kapitału i usług, realizują najtrudniejszą jej część, swobodny przepływ osób, z drugiej strony, przy dynamicznym umasowieniu migracji, wprowadzają ograniczenia w przepływie osób przez granice zewnętrzne terytoriów zintegrowanych. Międzynarodowy obrót osobowy ma współcześnie ogromne znaczenie dla procesów globalizacji. Jest nieodłącznym elementem międzynarodowego rynku pracy. Nie ulega wątpliwości, że zmienia relacje międzyludzkie, społeczne we wszystkich niemal państwach świata; wpływa na stosunki bilateralne między państwami, stosunki w poszczególnych regionach świata i między regionami, a także na kwestie suwerenności, zwierzchnictwa terytorialnego poszczególnych państw, pojmowania kosmopolityzmu/transmigracyjności oraz tożsamości narodowej. Masowość migracji z państw słabiej rozwiniętych, a jednocześnie proces starzenia się społeczeństw państw wysoko rozwiniętych, a tym samym wzrastający w tych państwach popyt na siłę roboczą, zarówno słabo, jak i wysoko wykwalifikowaną, są wyzwaniami, z którymi w najbliższych latach państwa i społeczeństwa będą musiały sobie poradzić, traktując imigrantów jako szansę dalszego rozwoju gospodarczego, a przynajmniej utrzymania poziomu gospodarczego na obecnym poziomie. Podstawowym i niezbędnym zabiegiem jest dokonanie diagnozy zapotrzebowań rynków pracy i możliwości pomocy socjalnej państw oraz dostosowanie do tego i określenie liczby przyjmowanych imigrantów. Państwa nie odejdą zapewne od selektywnej polityki imigracyjnej i azylowej, choć przy masowości migracji, coraz większej desperacji migrantów i coraz większej przepustowości granic, selekcjonowanie migrantów staje się coraz bardziej utrudnione. Wynikają z tego zagrożenia. Głównym jest międzynarodowa przestępczość zorganizowana. Przepustowość granic i masowość migracji sprzyja nie tylko przemytnikom migrantów, ale także handlarzom ludźmi i związanych z tym procederem: prostytucji i niewolnictwu, handlarzom bronią, a tym samym ułatwianiu prowadzenia konfliktów i dokonywania aktów przemocy, a także terroryzmowi, z jednej strony, indoktrynacji na rzecz terroryzmu, z drugiej, samym aktom terrorystycznym. Poważnym zagrożeniem jest także to, iż w masowej imigracji trudno jest wyselekcjonować osoby, którym należy się status uchodźcy, osoby, których głównym motywem migracji jest polepszenie sytuacji materialnej i last but not least, wśród tych grup, osoby, których celem jest prowadzenie działalności destabilizującej w państwach tzw. Zachodu, czy wręcz działalności terrorystycznej. Natychmiastowym skutkiem przemieszczania się przez granice mas ludzkich z różnych regionów świata, a tym samym z różnych cywilizacji jest zetknięcie ze sobą ludzi wyznających różne religie, kierujących się różnymi wartościami i zasadami, kultywujących różne obyczaje i style życia. Mimo coraz szerszego otwarcia na świat, lepszego rozeznania w innych, często odległych w sensie geograficznym i mentalnym kulturach, zachowania ksenofobiczne są głęboko zakorzenione w społeczeństwach państw przyjmujących. Wraz ze wzrostem znaczenia zagrożeń asymetrycznych wzrasta zainteresowanie międzynarodowymi przemieszczeniami ludności i konieczność badań tych procesów. Dostrzegając zagrożenia migracyjne, społeczność międzynarodowa, w tym rządy i społeczeństwa poszczególnych państw, zwłaszcza państw przyjmujących migrantów, powinny zdać sobie sprawę z istnienia szans, jakie stwarza przemieszczanie się ludności w skali globalnej. Zmiany demograficzne, charakteryzujące się zmniejszeniem się wskaźników umieralności i dzietności oraz wydłużaniem dalszego trwania życia w państwach wysoko rozwiniętych, spowodują wchodzenie na rynek pracy coraz mniejszej liczby młodych ludzi, a jednocześnie zwiększanie się liczby emerytów. W konsekwencji zwiększy się popyt na pracę nie tylko nisko kwalifikowanej siły roboczej. Jednoczesny bardzo wysoki wskaźnik dzietności i jego wzrost w państwach słabo rozwiniętych, z których najczęściej pochodzą migranci może stać się antidotum na utrzymanie wzrostu gospodarczego w państwach wysoko rozwiniętych. Wzrastać będzie, już widoczne, zróżnicowanie etniczne i kulturowe społeczeństw, co spowoduje powstanie transnarodowych sieci powiązań między państwami emigracyjnymi i imigracyjnymi, a to z kolei nieuchronnie przeobrażać będzie stosunki społeczne, zarówno w państwach, z których przybywają migranci, jak i w państwach, które są celem ich wędrówki. Na końcu rozprawy pozwoliłam sobie umieścić rekomendacje. Przed badaczami, naukowcami stoi niełatwe zadanie. Chodzi o konieczność dokonania dogłębnej analizy możliwości wykorzystania strumieni migracyjnych na rzecz wzrostu gospodarczego i dobrobytu społeczeństw państw, do których migranci przybywają, a także państw, z których migranci pochodzą. Systematyczne monitorowanie i analizowanie sytuacji w państwach, z których pochodzą największe grupy imigrantów oraz sytuacji, przede wszystkim rynków pracy, w państwach przyjmujących może stać się podstawą dla podejmowania korzystnych, z punktu widzenia społeczeństw, decyzji politycznych. Rzetelna analiza dynamicznych procesów związanych z przekraczaniem granic może stać się podstawą wiarygodnego projektowania rozwoju sytuacji na granicach i spowodować przyjęcie adekwatnych rozwiązań prawnych, a co za tym idzie, racjonalnej i konsekwentnej polityki imigracyjnej i azylowej. Politycy winni w większym stopniu wykorzystywać wyniki badań i rekomendacje naukowców co do kierunków wyznaczanych dla polityki migracyjnej i konsekwencji w jej realizowaniu. Chodzi tu nie o doraźne reagowanie, jakiego wymaga na przykład tzw. kryzys migracyjny, lecz o długofalowe, wręcz strategiczne decyzje oparte na rzetelnej analizie potrzeb i możliwości gospodarek państw oraz stopnia przygotowania społeczeństw wobec presji migracyjnej. Politycy i społeczeństwa, głównie państw przyjmujących, muszą się zmierzyć z kilkoma ważnymi dylematami dotyczącymi międzynarodowego obrotu osobowego, który w najbliższym czasie rozstrzygnie, z jednej strony, o składzie, kształcie i charakterze społeczeństw poszczególnych państw, z drugiej zaś strony, o wzajemnych relacjach państw, do który przybywają migranci, państw bezpiecznych i dostatnich, a państwami, z których migranci pochodzą, zazwyczaj słabo rozwiniętych gospodarczo, pogrążonych w konfliktach wewnętrznych lub wojnach. Wyzwaniem staje się wykreowanie takiego procesu, który nie będzie niósł za sobą zagrożeń. Przede wszystkim chodzi o zastosowanie odpowiednich procedur na granicach, które pozwolą zidentyfikować osoby przekraczające granice, a następnie zapewnienie imigrantom miejsc zamieszkania wśród ludności miejscowej w celu zapobiegania gettoizacji. Koniecznym jest konsekwentne prowadzenie programu integracyjnego, dzięki któremu imigranci muszą nauczyć się języka państwa, w którym przebywają, zapoznać się z jego kulturą i obowiązującym prawem. Niezbędnym warunkiem integracji jest stworzenie miejsc pracy dla dorosłych i programu edukacyjnego dla dzieci. Do podstawowych kwestii, które politycy powinni rozstrzygnąć w najbliższym czasie należą: - poprawa międzynarodowej współpracy w dziedzinie międzynarodowego obrotu osobowego, a zwłaszcza przyjęcie jednolitych przepisów nie tylko w sprawie przekraczania granic przez imigrantów, ale także sformułowania jednolitych warunków przyjmowania imigrantów na terytorium poszczególnych państw, - przyjęcie jednolitych procedur dotyczących rozgraniczenia uchodźców /status według Konwencji z 26 lipca 1951 roku/ i migrantów zarobkowych, dla których państwa winny przygotować, zgodnie z interesem swojego rynku pracy i celami rozwoju gospodarczego, odpowiednią liczbę miejsc pracy, dbając o geograficzne rozproszenie migrantów, w celu zapobiegania gettoizacji populacji imigracyjnych, - podjęcie skutecznej próby przeciwdziałania nielegalnym przekroczeniom granic oraz proceduralnego rozstrzygnięcia statusu nielegalnych imigrantów, przebywających już na terytorium państw, - nawiązanie lub zintensyfikowanie współpracy państw, do których przybywają migranci z państwami, z których pochodzą w celu wspomagania rozwoju gospodarczego tych państw i stworzenia warunków, dzięki którym, przynajmniej część potencjalnych migrantów pozostanie w miejscach ich stałego zamieszkania. Znacząca rola w niesieniu pomocy osobom przemieszczającym się, szczególnie wówczas, gdy powodem opuszczenia stałego miejsca zamieszkania są wojny, konflikty, prześladowania, nieprzestrzeganie praw człowieka, przypada organizacjom pozarządowym. Ich działalność jest potrzebna zarówno w państwach emigracyjnych, jak i imigracyjnych nie tylko w sferze działań humanitarnych, ale także informacyjnych i adaptacyjnych. Niepoślednią rolę we wszystkich działaniach wokół międzynarodowego obrotu osobowego w dobie informacji pełnią media. Konieczne jest prowadzenie polityki medialnej w kierunku uświadamiania społeczeństw o nieuchronności wielokulturowości i korzyści płynących z przyjmowania imigrantów. Należy skonstatować, że wielu państwom, do których od zakończenia II wojny światowej przybywają imigranci, nie udało się stworzyć takiego systemu ich przyjmowania, który zapobiegłby zjawiskom patologicznym w postaci przestępczości zorganizowanej, często na skalę międzynarodową. Mimo tych niepożądanych zjawisk imigranci są lub niebawem będą niezbędni dla gospodarek państw wysoko rozwiniętych ze względu na starzenie się społeczeństw i zapotrzebowanie rynków pracy.

Table of contents 1. Reasons for selecting the topic 4 2. Subject, scope and objective of the dissertation 5 3. Research hypotheses and questions 7 4. Research methods 8 5. Structure of the dissertation 9 6. Sources and state of research 12 7. Main research findings and conclusions 14 Wisława Szymborska wrote a poem entitled Some People: Some people fleeing some other people. In some country under the sun and some clouds. They abandon something close to all they’ve got, sown fields, some chickens, dogs, mirrors in which fire now preens. (translated by Stanisław Barańczak and Clare Cavanagh) There have always been “some people” like that, regardless of geographical latitude. It can even be said that since time immemorial movements of people have been the driving force of civilisation, that people have wandered across the land, crossed the sea and the ocean to settle in different parts of the globe, seeking conditions that will guarantee survival or better standards of living, sometimes prompted by pure curiosity of the “unknown”. In the early 1990s Professor Remigiusz Bierzanek came to the conclusion that the movement of individuals is an issue of paramount, and increasing, importance for international relations, and proposed a new course to be offered by the Institute of International Relations of the University of Warsaw: International Flow of People, which the author of this dissertation has taught. During the discussions held on the introduction of a new course tackling the dynamics of spatial movements of the population into the academic programme offered by the Institute of International Relations, Professor Remigiusz Bierzanek, an advocate of the new subject, proposed the term: International Flow of People. The notion “flow” is more precise in identifying the changing directions of people’s relocation more precisely than “movement”, and is an element of the terminology used to describe the flow of goods, services and capital, that is international exchange. Among the topics covered during the course, the author of this dissertation included issues related to local border traffic; status of individuals taking part in the international flow of people; regulations of different countries concerning border crossings and treatment of foreign nationals in their territory; international migrations and international tourism. It is therefore no coincidence that the author chose a topic directly associated with her research pursued for many years. 1. Rationale for selecting the topic According to the International Organization for Migration, the number of people who changed their place of residence and spent at least a year in another country is dramatically on the rise. In 1970, these were 82 million people, in 2000 - 175 million, in 2005 – as many as 200 million, in 2013 – 232 million, and according to the World Bank report, in 2105 this number grew to 250 million. People moving to European Union countries accounted for some 34% of such transfers, although relocations between the countries of the South were more intense and represented 38% of the total population crossing the borders. What is a global problem is not the relocation of individuals as such, but the scale of this phenomenon and its intensification in time. As early as the second half of the 19th century, industrialisation and huge natural increase sped up the movement of millions of people. Wars and totalitarian regimes of the 20th century resulted in people threatened with extermination fleeing their homes. Decolonisation further exacerbated this process and also led the establishment of many new countries. Countries that suffered from wars were seeking instruments adequate for the time of peace to defend their territories. What evolved into one of such instruments was the protection of state borders against undesirable arrivals, which involved the introduction of universal passport and visa regimes, levying high tariffs and various types of border fees and charges, in addition to immigration and asylum policies adapted to the needs and interests of individual states. The end of the 20th century brought the widening disparities in the development of different regions of the world on the one hand, and on the other increased integration in highly-developed regions. Globalisation processes marked the beginning of the demise of a bipolar world, which accelerated globalisation in many areas of life and encouraged a dynamic increase in the number of state border crossings. No less important for the enquiry on international flow of people is the rapid development of modern transport technologies, which drove the movement of increasing masses of people. It can be said therefore that in the 21st century we can see an escalation of migration processes even though countries which are the usual destinations for migration are constantly seeking effective instruments to make the borders less penetrable. This means that Stephen Castles and Mark J. Miller were right when they predicted, in their publication The Age of Migration, that the 21st century will be an age of migration. International flow of people, which also includes international migration, has become an enduring component of international processes and it is difficult to ignore its influence on international relations, where sovereign states are the primary players, but where also secondary entities, i.e. international organisations established by such sovereign states, non-governmental organisations or multinational corporations, various denominations, social movements, but also individuals (often volunteers) acting alone or in informal or formally established groups, play a substantial role. In an era of globalisation, it is expedient to investigate and analyse international flows of people in order to identify both threats and benefits arising for the migrants’ home and host countries and for the migrants themselves. Threats and benefits can be political, economic, social or cultural. Migration cannot be stopped or orchestrated based on the needs and interests of the host countries. International mobility of individuals is a process taking place on an enormous scale and, considering the determination of migrants, there are no indications that it will decrease. An issue that requires scholarly enquiry is to identify actions that can help all the actors engaged in the process to derive maximum benefits from international mobility. In other words - what should be done to make the international flow of people serve countries, their societies and immigrants, especially in view of the fact that, in the past, countries made many errors vis-à-vis invited immigrants and those who arrived uninvited. This happened after the end of World War II, when the destroyed Europe needed more workers, and European governments invited immigrants without expecting that these people would wish to stay in Europe, as vanguards of more new immigrants whose number began to rise dramatically as countries of Europe developed their economies. The choice of the subject matter for the dissertation was therefore based on the ambition to analyse and describe processes associated with crossing borders and to assess the extent to which these processes can be a challenge and a threat to the actors of international relations. Analysis of the whole set of issues involving international flow of people is beyond the ability of any single scholar and any single dissertation; therefore, the present work does not discuss such significant components of international flow of people as international tourism and regulations orregulations governing local border traffic, which is of paramount importance for the communities living in the border areas. 2. Subject, scope and objective of the dissertation The subject of the research is the international flow of people in its complexity, but without discussing international tourism, which is part of the international flow of people but is characterised by different motivations of participants and different regulations, both internal and international. International flow of people refers to a very dynamic migration process and functions provided by the state while adopting the regulations for the crossing of their borders and residence of foreign nationals within their territory – which should also guarantee security to these countries and their citizens and help determine immigration policy goals. The spatial scope of an analysis of the international flow of people covers the whole world, which should not be found surprising in view of the fact that globalisation processes have a strong bearing on the behaviour of both countries and other actors of international relations, also on the societies of individual countries. As case studies, the author used the examples of countries which are major participants of the international flow of people, focusing on legal regulations concerning border crossing and residence of foreign nationals in Poland, as well as international law provisions that permitted a free flow of people across the internal borders of the European Union. The temporal scope of the dissertation dates back to the 20th century, a period when the world was arbitrarily divided into 2 political and military blocs, decolonisation processes were taking place at an accelerated pace, which affected the arrangements governing the international flow of people such as the demise of the Communist bloc and brought the need to implement new solutions in the sphere of international movement of people across countries. The dissertation also takes account of the rising streams of migrants between the Near and Middle East, Africa and Europe in 2015, which mobilises countries to seek new arrangements for the international flow of people that would address the scale of this phenomenon on the one hand, and on the other would consider the economic and security interests of these countries. The aim of this dissertation is to analyse the international flow of people, which covers international migration and regulations for the crossing of state borders by citizens, foreign nationals with single or multiple citizenship, refugees, status of foreign nationals, state immigration and asylum policies (except international tourism as a major yet separate aspect of international movement of people), and to identify threats and opportunities accompanying this phenomenon. This, in turn, could allow formulating recommendations for taking effective and consistent decisions in the face of the exponentially rising numbers of border crossings, both legal and illegal (undocumented). 3. Research hypotheses and questions When analysing the streams of people crossing state borders and the policies of the most popular receiving countries and their failures, due among others to lack of consistency in the state’s activities, a hypothesis can be formulated that the international flow of people has become one of the major threats and opportunities of the 21st century. The ongoing globalisation makes the need to define state policies vis-à-vis the international flow of people even more pressing, and in particular requires that migration be diagnosed and effective measures be adopted in the sphere of border crossing that will define the status of foreign nationals, their rights and duties. In addition to that, immigration and asylum policies should be adopted that will be in concord with the needs and interests of individual countries but will also respect human rights. The dissertation aims to answer questions on the determinants and visible consequences of the increasing international migration on the one hand and states’ activities to address this process on the other. The research problem was formulated in the question: is international flow of people an opportunity or a threat to its participating actors, i.e. host countries, home countries and migrants themselves? To analyse this fundamental issue, a number of detailed questions were also formulated, e.g.: What is the international flow of people? How do countries regulate the international flow of people? How effective are these regulations in the light of increasing migration processes? Will the multi-cultural society model remain the sole proposition for the migrants’ inclusion into the host societies and is there any alternative to it? Is international migration a beneficial process for: a) host countries, b) home countries? Are migration processes, their dynamic and diminishing prospect of control becoming a threat or an opportunity for such countries? The scope of international flow of people covers international migration law, powers of individual states to regulate it and rules concerning border crossing, status of foreign nationals (including immigrants and refugees) and their protection in the territory of their host countries. Based on such a thematic scope, I formulated the following hypotheses: 1. There are many indications that migratory processes worldwide will escalate, and the desperate individuals who take decisions on their relocation to a wealthier country will not be discouraged by any physical or legal barriers. 2. Even though the legal arrangements are supposed to control immigration and allow a selective immigration policy, the actual measures adopted by individual countries seem to be strongly inconsistent as far as immigration and asylum policies are concerned, and allow the stay of immigrants within a country as long as they are useful in maintaining economic development at a desirable level and minimising the consequences of demographic decline. 3. It is very likely that, in addition to the so-called circulatory migrants who assume they will return to their permanent place of residence, there is a prevalence of migrants who stabilise their life during their long (longer than a year) stay in the receiving country and plan to stay there for good. 4. There is a need to examine the allegation, corroborated by both researchers and politicians, that the concept of multicultural society has failed, and that the societies in the receiving countries fear for maintaining their national identity, even though when confronted with statistical data on the ethnic diversity in these societies, these concerns seem to be exaggerated. 5. The lack of any overall concept how to control/ manage migration that would take into account not only the interests of the host countries but also migrants themselves and their home countries, can be found extremely surprising. 4. Research methods The dissertation falls within the remit of political science, although it also is within the field of interest of other disciplines. It can be concluded therefore that the complexity of the subject at hand required multifaceted analysis and an interdisciplinary approach, and for this reason varied terminology and methodologies were used in the dissertation. These included analysis of the status quo (a synchronic approach) and exploration of historical sources underpinning contemporary trends (a diachronic approach) using the historical and descriptive method. This was complemented by empirical methods, i.e. analysis of documents and reports of states and other international organisations, synthesis of views and opinions expressed in various studies and monographs, press articles, essays, commentaries, documentaries and features. The authors of earlier publications, often very interesting and inspiring, typically look at issues related to international migrations in the context of labour migration and demographic processes (the ageing societies of highly- and medium-developed countries and natural increase dynamics in poorly-developed countries) or state policies towards migrants. The ambition of the author of the dissertation was to analyse the ability of countries to adopt political and legal solutions related to a dramatic rise in the number of border crossings, and to migrants who already reside in the territory of the host countries. 5. Structure of the dissertation The structure of the dissertation was subordinated to the research objective. First, the material and topical scope of the international flow of people is discussed, which is followed by an analysis of its two components: migration and exile, followed by identification of opportunities and threats arising from international flow of people for state security. We can talk of opportunities when the state is capable of managing the movement of individuals across borders which is mainly related to immigration, and can create the conditions for fulfilling social aspirations and in this way forestall excessive (for the state’s interests) emigration. Threats arise when the state, its structures and institutions are not able to cope with such management and control, and permit uncontrolled flows of people across the borders, which can lead not only to social tensions but also to increased crime incidence. Chapter one (The material scope of the international flow of people) offers a historical perspective on the growth of the international flow of people, including international migration, starting with the perennial dilemma: is it an immanently human feature to be attached to the place where one was born, and live one’s life in the traditional family, neighbourly, ethnic environment, or rather to seek change, which means the need to relocate. This chapter seeks to categorise the reasons underlying migration and define their specific, multifunctional mechanisms; the author reflects on whether migration is an issue that can be resolved on the basis of a satisfactory consensus or whether it will continue to be contested, and prompt volatile decisions and inconsistencies in the migration policies of various countries. Of paramount significance is the question on the functions, and therefore the role, of international flow of people for international relations. Chapter two (Actors of the international flow of people) analyses the rights and obligations of individuals participating in the international flow of people. The starting point for this analysis is the status that people crossing state borders can acquire. Therefore, migrants are divided into citizens and foreign nationals, and in both these cases the author looks at the issue of multiple citizenship. Countries, based on their internal legislation and international agreements, can regulate the procedures for crossing the state border, define the conditions of entry and residence within their territory and award an adequate official status to external arrivals. The regulations relating to foreign nationals and evolution of state regulations to aliens in the Polish law are discussed separately. Chapter three (The role of migration in the international flow of people) is an attempt to explain the dynamically increasing, contemporary phenomenon of international migration, including its analysis taking into account the so-called theory of migration. The complicated causes and effects of migration are closely linked with the migration actors: migrants, their countries of origin and countries of destination. Due to the complexity of migration processes, the immigration and asylum policies of individual countries should be presented and analysed, taking into account the evolution of the goals and interests of the state and changes taking place in response to the dynamic of the process itself. This chapter discusses the policies of selected countries that are characteristic for a given region or a group of countries. One distinctive feature that can be observed in relation to such countries is the lack of consistency in their immigration policies and their far-reaching selectivity, expressed in the legal norms enshrined in the adopted arrangements, decisions taken ad hoc or in the declared way of treating foreign nationals. The author also analyses international migration in terms of social and cultural issues in the migrants’ countries of origin and those where they are already residing or wish to live. Chapter four (The role of refugees in the international flow of people) looks at refugees and exiles as a kind of international migration regulated by international law, i.e. the Geneva Convention Relating to the Status of Refugees from 1951 and Protocol Relating to the Status of Refugees, signed in New York in 1967. In addition to presenting both universal and regional arrangements concerning the award of refugee status, it analyses the actual situation of refugees in different parts of the world and in selected countries, with a special emphasis on the Republic of Poland. Chapter five (International flow of people and state security) looks at the threats posed by the international flow of people and the opportunities it offers in the context of broadly understood development of civilisation. The international flow of people is analysed as a global phenomenon which often incites international crime on the global scale. Paradoxically, the more restrictive the border crossing regulations issued by individual states, the more rapid development of organised crime in an era of globalisation. There is a rise in illegal trade in weapons, drugs and, which is even worse, human trafficking; corruption is thriving. This phenomenon can be observed worldwide, in all places where there are development or wealth disparities both internationally and domestically. On the other hand, international flow of people facilitates communication between different groups of the population and, owing to universalised values, it helps build mutual relations at the level of individuals. As such, it is an opportunity for strengthening the ever delicate structure of international security. So far, most of the countries dubbed ‘immigration countries’ found it justified to pursue multicultural policies as panacea for the ethnic diversity within their societies caused by the arrival of new groups of migrants. Currently, we are in the phase of criticising multicultural policy, and opinions about its failure or even defeat are being circulated, followed by declarations on the part of some countries that there will now be a departure from its principles. The situation is very dynamic. As part of the debate on the social effects of migration, the author analyses alternative models of multi-ethnic society and chances of their implementation in the realities of the 21st century. The Summary offers the author’s view on the prospects of the international flow of people in a world that is civilisationally divided. Individuals, and more and more frequently large groups of people, dissatisfied with the standards of living in their own country, flee persecution caused by war, conflict and violation of human rights, and move to countries which are safe but culturally and civilisationally alien. What societal model will evolve as the share of migrants in the populations of the host countries increases? Are these countries ready and prepared to guarantee internal and international security in confrontation with the tensions between cultures and civilisations? Finally, the author proposes certain recommendations for state institutions, societies and the media, formulated on the basis of her research and inquiries. 6. Sources and state of research To date, 3 studies on the international flow of people have been published in Poland, although 2 of them use the term ‘movement’, and not ‘flow’, in their titles. The first chronologically was the work by Professor Kazimierz Libera Międzynarodowy ruch osobowy [International movement of people], published in 1969. In the first sentence of the preface, the author writes: The notion of international movement, or ‘flow’, of people, can be understood very broadly, to cover all forms of the spatial relocation of people beyond the set boundaries of their more or less permanent domicile /p. 9/. Another was the publication by Professor Andrzej Całus, entitled Prawa i obowiązki państwa w dziedzinie międzynarodowego obrotu osobowego [Rights and obligations of the state relating to international flow of people] from 1970. Professor Andrzej Całus also uses interchangeably the notions of ‘movement’ and ‘flow’, writing that: In contemporary world, there is considerably more interest not only in economic but also in legal aspects of international tourist movement. The role of such flow is commonly acknowledged both as a major factor of economic development and an instrument for consolidating peaceful relations (…)” /p. 3/; and goes on to say: At the same time, there will be a possibility to adopt the sovereign right of the state to make decisions on international flow of people which will also conform with the principle of universal freedom of movement, especially relating to international tourism /p. 11/. In chapter four, entitled: Flow of people in contemporary international relations, he writes that: Free flow of people, arising from the way countries exercise their rights derived from territorial sovereignty, in normal conditions refers mostly to tourist traffic (…) /p. 230/, and: At the same time, freedom of tourist traffic is a major element of the peaceful international flow (…) /p. 230/. The third book, Prawo państwa do regulowania międzynarodowego ruchu osobowego [The right of the state to regulate international flow of people] was published by Professor Stefan Sawicki in 1989. Also in this case, Professor Stefan Sawicki, following Kazimierz Libera, adopts the definition that treats the notions of ‘movement’ and ‘flow’ interchangeably: Movement or flow of people means relocation of individuals in space /p. 8/. The first of these publications, a highly erudite study, was written by a lawyer who used an interdisciplinary approach, whereas the remaining two draw on law sciences and their output. The literature discussing the issue of international flow of people is quite extensive. Except the comprehensive publications listed above which, however, referred to historical processes in their empirical aspects, these are narrow studies investigating only selected aspects of the issues concerned. There are no cross-sectional studies that would correspond to the object of the dissertation and discuss the topic in depth. The present dissertation draws on works from history, economics, law, sociology and political science. There is a wealth of foreign literature on topics related to border crossing. Among the authors who “opened the door’ to research on international migration and international relations were Robert O. Keohane and Joseph S. Nye. Their book entitled Power and Interdependence was published by Little, Brown (Boston) in 1977. The author made use of monographs, scientific papers but also essays and commentaries. Press reports and features on refugees and migrants in different regions of the world and TV documentaries on migrations of people from remote parts of the world, their motivations and desperation, were also helpful in understanding the growing need to leave the permanent place of residence and embark on a journey to unknown places and countries. The international law aspects of the international flow of people have been discussed by many monographs; and analysis of the legislation of individual countries and international agreements and treaties on border crossings and permitting access to foreign nationals with different status and refugees proved particularly useful. Among political science works on the evolution of the international flow of people in the recent years, The Age of Migration by Stephen Castles and Mark J. Miller should be listed above all, together with the website set up on the occasion of the book’s fourth edition. The main thesis of this monograph, which has not been changed since its first edition in 1993, is: Transnational societies and bilateral and regional cooperation are rapidly transforming the lives of millions of people and inextricably weaving together the fate of states and societies. International migration, in turn, is a central dynamic within globalization. These developments in turn are related to fundamental, economic, social and political transformations that shape today’s world. /p. 3/. Among the sources used by the author were the websites of international organisations and materials published online as texts in the pdf format. Reports published by international organisations were also sources of valuable information and data, and highlighted current developments related to migration. Especially useful were reports by the International Migration Organization (IMO), published since 2000, and annual OECD reports. European Union documents highlighted problems associated with the liberalisation of border regime legislation and, despite the ongoing integration, diverse stances of individual countries to the issue of the free crossing of borders, whereas documents from Poland underpinned the case study of a country, an EU Member State, that aligned its laws with the Community’s requirements. 7. Main research findings and conclusions Analysis of the international flow of people points to a characteristic duality of the process. On the one hand, after the introduction of a free flow of goods, capital and services, countries are trying to implement the most difficult element of integration, that is a free flow of people. On the other hand, with the dramatically rising dynamics of migration, they introduce restrictions in the flow of people across the external borders of the integrated area. Contemporarily, international flow of people is of vital importance for globalisation processes. It is an indispensable component of the international market for labour. It also alters interpersonal and social relations in nearly all countries of the world, affects the bilateral relations between countries and those between regions and within regions, and has a bearing on the issues of sovereignty and territorial control at country level, and on the understanding of cosmopolitanism/transmigration and national identity. The mass migration from less-developed countries, accompanied by the ageing of the populations of highly developed countries, and therefore the rising demand for labour, both qualified and unqualified, are all challenges that countries and societies will have to grapple with in the coming years, with immigrants treated as an opportunity for continuing economic development or at least maintaining it at the present level. A fundamental and necessary task to be completed is the identification of labour market needs and capacities of the welfare state, followed by decisions on the number of immigrants that can be received by the host country. In all probability, states will not terminate selective immigration and asylum policies, although, given the mass scale of migration, the growing desperation of migrants and increased border permeability, selection of migrants is becoming increasingly difficult. This in turn implies various threats, the main being international organised crime. Border permeability and mass scale of migration encourages not only the smugglers of migrants, but also human traffickers and associated crime such as prostitution, slavery or arms dealing, which facilitates acts of conflict, violence and terrorism, understood both as indoctrination for terrorism as well as acts of terror. Another serious threat posed by mass migration is associated with the difficulty to identify people who should justly be awarded a refugee status, people who mainly wish to improve their standards of living through migration and, last but not least, people who are engaged in activities aimed to destabilise Western countries or who even intend to perpetrate terrorism. One immediate effect of huge numbers of people crossing the borders who originate from different parts of the world, and thereby from various civilisations, is bringing together individuals who embrace different religions, observe different values and principles, and follow different traditions and lifestyles. Despite the world becoming more and more open, with a growing awareness of other cultures that are both geographically and intellectually remote, xenophobia is still alive and well in the societies of the receiving countries. As the role of asymmetrical threats increases, so does the interest in international movements of people and the need to investigate those processes. Being aware of migration threats, the international community, including governments and societies of individual countries, should recognise the opportunities posed by mass migration globally. Demographic change, characterised by lower mortality and fertility figures and longer life expectancy rates in highly developed countries, leads to the falling numbers of young people entering the labour market and the growing numbers of old age pensioners. In effect, demand for labour not only of unskilled workers is expected to increase. The simultaneous, very high - and growing - birth rate figures in poorly-developed countries, from where migrants typically originate, can act as an antidote to ensure continued economic growth in highly-developed countries. The already visible ethnic and cultural disparities within societies will grow even wider, which will lead to the emergence of transnational networks of linkages between sending and receiving countries. This, in turn, will inevitably transform movements within society, both in sending and receiving countries. The dissertation ends with a set of recommendations. Researchers and scientists are facing an uneasy task. They need to offer an in-depth analysis on how to make use of migration streams to foster economic growth and welfare of both the receiving and sending countries. Systematic monitoring and analysing the situation in the home countries of the largest groups of immigrants and in the receiving countries, their labour markets in particular, can inform political decisions that will be favourable for the societies concerned. A thorough analysis of the dynamic border crossing processes could underpin reliable predictions of how the situation at the border will develop and help adopt adequate legal arrangements, and in effect formulate a rational and consistent immigration and asylum policy. Politicians should make a greater use of the research findings and scholarly recommendations regarding the directions of the formulated migration policies and should be adamant in pursuing such policies. What matters here is not undertaking ad hoc measures required to address e.g. the migration crisis, but long-term, strategic decisions based on a reliable analysis of needs and capabilities of individual economies and preparedness of the societies faced with migration pressures. Politicians and societies, mainly of the receiving countries, must deal with several major dilemmas concerning the international flow of people, which in the very near future will determine the composition, shape and nature of the societies in individual countries. On the other hand, it will define the mutual relations between the safe and wealthy receiving countries, and the sending countries, which as a rule are poorly economically developed, torn with internal conflict or wars. The challenge is to initiate a process that will be devoid of threats. Firstly, this means using adequate border procedures that will allow identification of individuals crossing the border, securing a place to live in the host society in order to avoid ghettoisation. Consistency in the implementation of integration programmes that will help immigrants learn the local language, traditions, culture and laws is also necessary. A condition sine qua non of integration is to create jobs for adults and educational programmes for children. The fundamental issues that politicians should promptly agree on include: - improving international cooperation relating to the international flow of people, especially adopting uniform regulations not only for border crossing procedures for immigrants, but also formulating uniform conditions for receiving immigrants by individual countries, - adopting uniform procedures concerning the distinction between refugees and labour migrants /status based on the Convention of 26 July 1951/, for whom countries should prepare sufficient numbers of jobs, in accordance with the interests of their own labour markets and economic development objectives, while ensuring that migrants are dispersed geographically in order to prevent ghettoisation of the immigrant populations, - effectively preventing illegal border crossing and officially resolving the status of illegal immigrants already residing in these countries, - establishing or stepping up cooperation of the receiving and sending countries in order to foster economic development and create conditions as a result of which at least some of the potential migrants will remain in their permanent places of residence. Non-governmental organisations have a significant role to play in aiding migrants, especially when the reason for their leaving home has been war, conflict, persecution or violation of human rights. Their operations are needed both in the host and home countries, in a wide range of humanitarian, information and adaptation activities. In an era of information, mass media play a considerable role in all activities relating to the international flow of people. Media policies should help make society aware that multiculturalism is inevitable and receiving immigrants brings many different benefits. It should be concluded that many countries where the immigrant populations have been on the rise since World War II, so far have not been able to devise a reception system that would prevent such pathologies as organised crime, frequently perpetrated on an international scale. Despite these undesirable phenomena, immigrants are or soon will be needed by the highly-developed economies owing to population ageing and increasing labour market demand.