W cieniu europejskiej twierdzy. Obrazy Zachodu w dyskursach mieszkańców Gwinei Bissau

Przedmiotem rozprawy jest analiza dyskursów na temat Zachodu i zachodnich idei rozwoju i nowoczesności wśród mieszkańców Gwinei Bissau w Afryce Zachodniej. Obraz Zachodu odgrywa dominującą rolę w kolektywnej wyobraźni współczesnych Gwinejczyków, jak wynika z przeprowadzonych przez autorkę badań terenowych. Określany najczęściej metonimicznie słowem „Europa”, Zachód funkcjonuje jako kluczowy punkt odniesienia. Jest obiektem marzeń i aspiracji. Emigracja do Europy jawi się młodym ludziom jako idealny cel ścieżki życiowej. Znaczna część powstającej w ostatnich latach literatury nauk społecznych podkreśla pozytywne skutki globalnych procesów kultury dla tożsamości, aspiracji i trajektorii życiowych ludzi na całym świecie. Powszechnie kwestionuje się dziś ujęcie globalnych powiązań w kategoriach „centrum-peryferia”. Mówi się o globalnie poszerzonych horyzontach społecznej wyobraźni, zjawisko to zostało określone między innymi jako „uwolnienie wyobraźni”. Jednak Zachód wywiera intensywny wpływ kulturowy na różne miejsca świata. Dyskursy Gwinejczyków pokazują, że musimy rozpatrywać te wpływy w kategoriach dominacji kulturowej; władzy symbolicznej, jaką ma obraz Zachodu nad ludzką wyobraźnią. Jego siła w dyskursach Gwinejczyków jest tak wielka, że można mówić o zjawisku życia „w cieniu Europy”. Jednym z przejawów trwającego do dziś podziału świata na centrum i peryferie jest dostępność różnych przestrzeni geograficznych świata dla jednych (dla mieszkańców centrum) i ich niedostępność dla innych (zamieszkujących peryferia). Dla tych ostatnich Zachód, „Europa”, jawi się jako zamknięte, zabarykadowane miejsce, do którego Afrykanom bardzo trudno się dostać. Ten obraz miejsca zarazem odległego, acz dziwnie obecnego w codziennych rozmowach Gwinejczyków, wielkiego, górującego nad ich życiem – niczym potężna twierdza – zawiera sprzeczności dziedzictwa kolonialnego i dzisiejszego zglobalizowanego świata. W pracy przedstawiam zarówno sposoby mówienia Gwinejczyków o przestrzeni geograficznej Europy, jak i strategie, jakie postrzegają oni jako drogi do „twierdzy”. Oprócz emigracji z pomocą krewnych-emigrantów, obejmują one m.in. kontakty z białymi turystkami w nadmorskich kurortach oraz emigrację „drogą morską” – śmiertelnie niebezpieczną podróż przez ocean na pokładzie drewnianych łodzi. Dużo mówi się również na temat magicznych amuletów i 'kontraktów' z duchami, mających zapewnić dotarcie do Europy. Ze szczególną uwagą rozpatruję w pracy oddziaływanie zachodniego dyskursu rozwoju i nowoczesności. Wydaje się dziś on wywierać najsilniejszy wpływ na mieszkańców Gwinei Bissau. Oddziaływanie tych idei jest złożone. Po pierwsze, kształtują one postrzeganie lokalnej rzeczywistości przez Gwinejczyków. W oparciu o nie konstruuje się dzisiaj społeczne tożsamości, tworzy się podział na „nowoczesnych” i „zacofanych”, na świat miasta i wioski. Mieszkańcy miast podkreślają niższość wieśniaków pod wszelkimi względami. Podobne zjawisko, będące skutkiem Zachodniego myślenia o modernizacji przeniesionego na grunt afrykański, zostało opisane przez niektórych antropologów jako społeczna polaryzacja środowiska społecznego. Proponuję jednak traktować to nie jako polaryzację, lecz relację trzystopniową. Porównania, które robili moi rozmówcy wskazywały na to, że przepaść, mająca według nich dzielić człowieka miastowego od mieszkańca wioski, jest analogiczna do różnicy, jaka istnieje między Gwinejczykiem, mieszkającym tylko w Gwinei Bissau, a emigrantem, regularnie przebywającym w Europie, mającym dostęp do tego świata postępu i nowoczesności. Moja hipoteza w tym względzie brzmi, że „nowoczesność” człowieka, tak jak się to postrzega lokalnie, stopniuje się w bezpośredniej zależności od udziału w świecie Zachodu. W skali globalnej natomiast ideologia rozwoju pociąga za sobą nieuniknione poczucie marginalizacji Afrykanów. Rozwój jest zasadniczo ideologią temporalną (czasową), w której osiągnięcie postępu jest przedstawiane jako kwestia czasu. Dyskurs ten zawiera też aspekt przestrzenny, polegający na tym, że historia jest wyobrażana jako postęp i zarazem jako przemieszczanie się ludności ze wsi do miasta. Jednak w kontekście kraju tak biednego jak Gwinea Bissau rzeczywistość nie oferuje stabilnej podpory dla dychotomicznego dyskursu na temat świata wioski i miasta. Zwłaszcza – wbrew usilnym pragnieniom jego mieszkańców – nie pozwala utrzymać twierdzeń na temat zdobyczy cywilizacyjnych dostępnych mieszkańcom gwinejskiego miasta, które w teorii mają tak zasadniczo odróżniać ich życie od życia w wiosce. Nadzieje na osiągnięcie upragnionego postępu w Gwinei Bissau w jakiejkolwiek wyobrażalnej przyszłości upadły, w rezultacie dziesięcioleci zawiedzionych oczekiwań i gospodarczych zapaści. W związku z tym nawet w największym mieście kraju nieuniknione jest poczucie marginalizacji i „niedorozwoju” w skali globalnej. Ten sam dyskurs, który pozwala miastowym Gwinejczykom konstruować swój wyższy status w porównaniu do wieśniaków sprawia, że czują się oni zacofani w porównaniu do reszty świata, zwłaszcza do Zachodu. Twierdzę, że w tej sytuacji dla jednostek, których światopogląd został ukształtowany przez wartości właściwe dla idei postępu, drogą wiodącą do nowoczesności stała się trajektoria wiodąca z miejsca biednego i „nierozwiniętego” do Europy, uosabiającej „prawdziwy rozwój” i „najwyższą formę nowoczesności”. Według mojej hipotezy, w miejscach takich jak Gwinea Bissau rozwój, będący zasadniczo ideologią czasową, stał się ideą przestrzenną wytyczoną w globalnej przestrzeni. Wydaje się, że w tej sytuacji można stwierdzić, że ideologia rozwoju przyczynia się do pragnienia emigracji na Zachód, które jest tak wyraźnym zjawiskiem we współczesnej Gwinei Bissau. Praca ukazuje obecność omówionych zjawisk w dyskursach mieszkańców Gwinei Bissau, a także ich wpływ na życie Gwinejczyków na przykładzie konkretnych życiorysów.

The subject of the thesis is the analysis of discourses about the West and its ideologies of development and modernity, present among the people of Guinea-Bissau, West Africa. The image of the West occupies a central place in the collective imagination of contemporary Guineans, as I found in my fieldwork. Most often metonymically referred to as “Europe”, it plays a dominant role in the way Guineans nowadays view the world, their place within it as well as their own lives. For many, it is the ideal destination of their imagined life path as the image of Europe is strongly idealised. The aim of this thesis is to further our academic understanding of the perception of the Western world in places of the so-called Global South. A large part of literature in social sciences of the recent years underlines positive outcomes of global cultural processes for the identity, aspirations and life trajectories of people around the world. It is common today to question treating global connections in terms of “centre” and “periphery”. Researchers emphasize that the horizons of the social, collective imagination have widened. This process has been described by some as freeing the imagination. The West, however, exerts an intensive cultural influence over various places of the world. In spite of the optimistic literature about globalisation produced lately, we have to view these influences in terms of cultural domination; a symbolical power that the image of the West holds over people's imagination in various places of our planet. The power of the image of Europe in Guinean discourses is such that I propose to describe it as living in the European shadow. One of the ways in which the persistence of the “centre – periphery” division of the world demonstrates itself today is the accessibility of the world's geographical spaces for some (residents of the centre) and their inaccessibility for others (inhabitants of the peripheries). For the latter the West seems a closed, barricaded territory which Africans find extremely difficult to get inside of. This image of a place which is remote, yet oddly present in daily conversations of Guineans, which seems powerful and towers above their lives – like a fortress – summarizes the experience of these geographical spaces by Guineans and encapsulates the contradictions of post-colonial legacy and today's globalized world. Among the Western discourses which seem to have had the greatest impact on the people of Guinea-Bissau is the ideology of development combined with the idea of modernity. The impact of these ideas is complex as they shape the perception of local reality by the Guinean: categories derived from them are the basis for constructing social identities today and for the division into the “modern” and the “backward”, the world of the town and the village. To a large degree it recreates Western perception of history as progress and as a movement of people from the village to town. In Guinea-Bissau this village-town dichotomy is complemented by a third category, however, of identities related to the West (emigrants and the whites), forming a peculiar three-tier scale of modernity. On a global scale the ideology of development entails the unavoidable sense of marginalisation of Guinea-Bissau and its inhabitants. Europe, as the site of the „highest form” of progress and modernity, in a way “automatically” occupies a central place in the world-view shaped by these ideologies. It thus becomes the most desirable life destination.