Marian Zdziechowski i polska recepcja modernizmu katolickiego

Rozprawa Marian Zdziechowski i polska recepcja modernizmu katolickiego poświęcona jest zagadnieniu obecności myśli modernistycznokatolickiej w kulturze polskiej na przełomie XIX i XX wieku. Autor analizuje w niej prace autorów z epoki, w których wskazuje inspiracje myślą zachodnioeuropejskich modernistów katolickich i przekształcenia tej myśli. Celem analiz jest wskazanie, po pierwsze, na istotną obecność inspiracji katolicyzmem liberalnym w kulturze polskiej epoki modernizmu, a także, po drugie, pokazanie wkładu polskich autorów w rozwój tego nurtu myśli katolickiej. Praca podzielona jest na trzy części, a każda z części składa się z kilku rozdziałów. Część pierwsza złożona jest z trzech rozdziałów i poświęcono ją pojęciu modernizmu katolickiego i podstawowym zagadnieniom myślowym podnoszonym przez modernistów. W rozdziale pierwszym omówiona zostaje geneza pojęcia „modernizm katolicki” i związane z nią nacechowane ideologicznie znaczenie tego pojęcia. Upowszechnienie tego pojęcia przez encyklikę Piusa X Pascendi dominici gregis spowodowało, że modernizm katolicki utożsamiano z herezją i uznawano często za jednorodny system filozoficzny czy światopoglądowy, którym nie był. Autor pokazuje strategie radzenia sobie z tym problemem przez współczesnych badaczy i proponuje – korzystając z istniejących wzorów – własną definicję modernizmu, która uwzględniałaby rozmaitość i niejednorodność stanowisk, zajmowanych przez jego przedstawicieli. Modernizm katolicki zostaje w pracy zdefiniowany jako wielonurtowy ruch, dążący do zbliżenia lub pogodzenia katolicyzmu przełomu wieków XIX i XX ze współczesną mu cywilizacją. W ostatniej części tego rozdziału autor wskazuje wspólne źródło, z którego wychodzą zarówno koncepcje modernistyczne i antymodernistyczne w kulturze katolickiej, jakim jest diagnozowany wówczas powszechnie kryzys kultury. Modernistyczną i antymodernistyczną postawę myślową opisano tu jako dwa konkurencyjne projekty przezwyciężenia kryzysu. Pierwszy z nich był heterogeniczny i szukał inspiracji intelektualnych do przezwyciężenia impasu również poza katolicyzmem, drugi miał charakter homogeniczny i uznawał za dopuszczalne jedynie sięganie do sposobów myślenia wypracowanych już w tradycji 1 katolickiej. W rozdziale drugim części pierwszej autor dokonuje przeglądu literatury źródłowej, dotyczącej zagadnień: historii modernizmu katolickiego w ogólności, polskiej recepcji modernizmu oraz myśli poszczególnych autorów, uznanych w pracy za bohaterów procesu recepcji. W rozdziale trzecim zarysowano podstawowe kwestie filozoficzne i teologiczne, poruszane w pracach modernistów katolickich. Uporządkowano je do postaci czterech fundamentalnych sporów, prowadzonych w ramach myśli katolickiej: (1) sporu o historyczność ksiąg świętych i orzeczeń dogmatycznych, (2) sporu o naturę dogmatów i sposoby ich interpretacji, (3) sporu o znaczenie wyborów religijnych jednostki wobec wspólnotowego charakteru religii oraz (4) sporu o dopuszczalność wielości metod interpretacyjnych i stanowisk filozoficznych w ramach myśli katolickiej. Część druga pracy składa się z sześciu rozdziałów i dotyczy osoby Mariana Zdziechowskiego, najważniejszego reprezentanta myśli modernistycznokatolickiej na ziemiach polskich. Ta część uporządkowana jest chronologicznie – omówienie związków Mariana Zdziechowskiego z modernizmem katolickim rozpoczyna się od pierwszych symptomów fascynacji tą myślą w roku 1898, aż po echa jej wpływów w twórczości krakowskiego profesora po I wojnie światowej. Rozdział pierwszy poświęcony jest początkowym śladom zainteresowania Zdziechowskiego modernizmem katolickim w latach 1898 – 1904. Autor wskazuje, że bezpośrednie przyznanie się do sympatyzowania z katolicyzmem liberalnym (jednym z wariantów modernizmu) następuje w 1903 roku. W rozdziale drugim omówiona zostaje pierwsza ważna praca Zdziechowskiego, będąca w całości prezentacją stanowiska katolickoliberalnego i jego obroną – broszura Pestis perniciosissima. Rzecz o współczesnych kierunkach myśli katolickiej z 1905 roku. Ukazano jej znaczenie jako pierwszego głosu Mariana Zdziechowskiego w europejskiej dyskusji o modernizacji katolicyzmu, a także opisano kształt wczesnego światopoglądu modernistycznokatolickiego jej autora. W rozdziale trzecim zanalizowano reakcje polskie i zagraniczne na pracę Pestis perniciosissima... , a także omówiono sposoby angażowania się krakowskiego profesora w debatę o reformie katolicyzmu. Opisano w tym rozdziale korespondencję Zdziechowskiego z tego okresu, a także jego prace wydawane w językach 2 obcych. W rozdziale czwartym opisana została reakcja Zdziechowskiego na encyklikę Piusa X przeciw modernizmowi z 1907 roku oraz jego aktywność dotycząca modernizmu katolickiego w latach 1907-1914. Omówiono tu także proces zbierania materiału do najważniejszej i najobszerniej pracy Zdziechowskiego poświęconej reformie katolicyzmu – do książki Pesymizm, romantyzm a podstawy chrześcijaństwa . Rozdział piąty stanowi analizę tej pozycji i jej znaczenia w kontekście całego dotychczasowego zaangażowania Mariana Zdziechowskiego w ruch modernistycznokatolicki. Zostaje tu postawiona teza, że głównym tematem książki z 1915 roku jest właśnie przedstawienie projektu modelowego światopoglądu modernistycznokatolickiego i jego możliwego znaczenia dla rozwoju myśli katolickiej. Wpisanie tej propozycji w szeroki historiozoficzny kontekst rozwoju myśli pesymistycznej i jej związków z chrześcijaństwem w XIX wieku miało stanowić jedynie konstrukcyjną ramę i nadać analizom Zdziechowskiego charakter refleksji historycznej. Ostatni, szósty rozdział części drugiej zawiera omówienie obecności idei modernistycznokatolickich w pracach Zdziechowskiego po roku 1915, a więc po zdystansowaniu się wobec tej optyki myślowej. Autor wskazuje przyczyny pojawienia się u Zdziechowskiego dystansu wobec modernizmu i znaczenie pamiętnika z roku 1915 dla rozstrzygnięcia tej kwestii. Następnie omawia najważniejsze ślady lektur modernistycznych w późnych pracach Zdziechowskiego, argumentując, że choć filozof dystansuje się od zaangażowania w projekt reformy katolicyzmu, to część idei religijnych, poznanych w okresie 1898-1915, wywiera wpływ na jego myślenie aż do końca. Część trzecia pracy składa się z siedmiu rozdziałów i jest przekrojową analizą zjawiska recepcji modernizmu katolickiego w kulturze polskiej. W rozdziale pierwszym autor analizuje sposób opisu obecności idei modernistycznych w Polsce stosowany przez polską literaturę antymodernistyczną powstałą po roku 1907. Omówiona zostaje tam antymodernistyczna teza o nieistnieniu w Polsce „poważnych” przejawów myślenia modernistycznego i wskazane zostają przyczyny takiego stanu rzeczy. W rozdziale drugim autor przedstawia polskie tłumaczenia obcojęzycznych prac, zawierających idee modernistyczne, a także rozważa znaczenie analizy drobnych tekstów prasowych z epoki 3 dla wyznaczenia chronologicznych ram i zakresu zjawiska polskiej recepcji modernizmu. Rozdział trzeci stanowi katalog osób zaangażowanych w polską recepcję modernizmu, a także zawiera periodyzację omawianego procesu recepcji. Rozdziały od czwartego do siódmego w tej części to problemowe analizy tematów, podnoszonych przez prace bohaterów procesu recepcji. Rozdział czwarty stanowi omówienie projektów odnowy Kościoła rzymskokatolickiego, zawartych w pracach Maurycego Straszewskiego i Izydora Kajetana Wysłoucha. Rozdział piąty poświęcono analizie jedynej polskiej próby zbudowania modernistycznej teologii, podjętej przez Jana Ciemniewskiego. Rozdział szósty to przegląd syntetycznych opisów zjawiska modernizmu katolickiego podjętych przez trzech autorów: Stanisława Brzozowskiego, Ignacego Radlińskiego i Ignacego Szmidta, już po roku 1907 i po upowszechnieniu przez papieską encyklikę pojęcia modernizmu. Rozdział siódmy poświęcono napięciu myślowemu obecnemu w pracach polskich autorów odwołujących się modernizmu katolickiego. Poddano tam analizie sposoby, na jakie ci autorzy łączą reformatorskie w stosunku do Kościoła rzymskokatolickiego postulaty, które wiążą się z zachętą do większego otwarcia na ówczesną cywilizację, z diagnozą kryzysu tejże cywilizacji, stanowiącym powód, dla którego reforma w ogóle jest proponowana. W zakończeniu zaprezentowano syntetyczne podsumowanie wątków poruszonych w pracy oraz przedstawiono możliwe perspektywy dalszych badań nad modernizmem i antymodernizmem w polskiej kulturze. Pracę zamyka bibliografia z podziałem na literaturę podmiotu i przedmiotu.