Obraz rzeczywistości w prozie Irmgard Keun

Materiał empiryczny pracy doktorskiej stanowi dziewięć tekstów prozatorskich, w tym siedem powieści, napisanych przez Irmgard Keun w latach 1931 – 1954. Irmgard Keun urodziła się 6 lutego 1905 roku w Berlinie, a zmarła 5 maja 1982 roku w Kolonii. Po ukończeniu szkoły średniej studiowała aktorstwo i krótko występowała na scenie teatrów w Kolonii i Greifswaldzie, jednakże bez sukcesów. Po dwóch latach porzuciła aktorstwo dla literatury. W roku 1933 dwie powieści Irmgard Keun trafiły na indeks, a pisarka stała się ofiarą szykan nazistów. W latach 1936 – 1940 Irmgard Keun przebywała na emigracji w Belgii, we Francji, w USA i Holandii. W roku 1940 wróciła pod przybranym nazwiskiem do Niemiec, gdzie doczekała zakończenia II wojny światowej. Po wojnie nie udało się jej nawiązać do swoich sukcesów literackich z okresu międzywojennego czy okresu emigracji. Renesans zapomnianej przez dziesięciolecia twórczości Irmgard Keun zainicjowało w 1979 wydawnictwo Classen z Düsseldorfu, które wydało ponownie wszystkie utwory pisarki. Wówczas też jej osobą i twórczością zaczęli interesować się badacze literatury w Niemczech i sporadycznie w innych krajach. W Polsce twórczość Irmgard Keun jest mało znana. Tylko trzy jej powieści zostały przetłumaczone na język polski: Gilgi – eine von uns (Lili – jedna z nas w roku 1933 i 1938 przez Janinę Czarnocką, a w roku 1993 przez Jana Koprowskiego), Das kunstseidene Mädchen (Doris, dziewczynka ze sztucznego jedwabiu w roku 1934 przez Oralinę Prusicką) i D-Zug dritter Klasse (Pospieszny III-ą klasą w roku 1939 przez Martę Grabowską). Brak jest też nie tylko całościowych, ale też obszerniejszych opracowań dotyczących jej twórczości. Niniejsza dysertacja jest zatem próbą chociaż częściowego wypełnienia owej luki. Celem niniejszej rozprawy doktorskiej było udowodnienie tezy, że pisarka ukazuje w swoich utworach obraz rzeczywistości współczesnych jej czasów oraz przedstawienie i analiza jej twórczości prozatorskiej. Rozprawa miała na celu także prezentację stanu badań nad jej twórczością oraz recepcji jej utworów w Niemczech. Wyniki analizy materiału empirycznego miały odpowiedzieć na pytania: - jakie obszary rzeczywistości znajdują się w kręgu zainteresowań pisarki, - jak postrzega ona te obszary i - z czego wynika zainteresowanie Irmgard Keun właśnie tymi obszarami. Obraz rzeczywistości ukazany w utworach literackich porównuję ze stanem faktycznym znanym z przekazów faktograficznych i/lub wyników badań w pokrewnych dziedzinach. Taki sposób analizy i interpretacji tekstów jest zgodny z przyjętą przeze mnie metodą badawczą, którą jest hermeneutyka filologiczna. Dzięki zastosowaniu hermeneutycznej metody badań możliwe jest odkrywanie i interpretacja kolejnych obszarów tekstu poprzez korzystanie z dodatkowej wiedzy źródłowej, historycznej i kontekstu kulturowego. Rozprawa składa się z części teoretycznej obejmującej rozdział pierwszy i czwarty oraz części empirycznej, zawartej w rozdziałach drugim i trzecim. W rozdziale piątym znajduje się spis literatury podmiotu i przedmiotu. Pierwsza część niniejszej dysertacji „Wstęp i metodologia badań nad twórczością Irmgard Keun” składa się z czterech podrozdziałów. Pierwszy podrozdział (I.1) zapoznaje czytelnika z celem niniejszej rozprawy. W podrozdziale drugim (I.2) prezentuję tezę pracy, metodę badawczą oraz podejmuję próbę wyjaśnienia pojęć istotnych dla tej pracy, a są to: ‘nowa kobieta’, ‘emigracja’ i ‘literatura emigracyjna’. W rozdziale I.3. został przedstawiony stan badań nad twórczością Irmgard Keun. Część tę zamyka podrozdział poświęcony biografii pisarki (I.4). Część ta jest dosyć obszerna, ponieważ zarówno życie Irmgard Keun jak i czasy, w których przyszło jej żyć są – moim zdaniem – wyjątkowo ciekawe. Ponadto zarówno osoba jak i twórczość Irmgard Keun są w Polsce mało znane, dlatego zamieszczenie w pracy nieco obszerniejszego życiorysu pisarki wydawało się być jak najbardziej zasadne. Utwory prozatorskie Irmgard Keun stanowią materiał empiryczny rozdziału drugiego. Rozdział ten podzielony został na trzy podrozdziały odpowiadające trzem okresom w twórczości pisarki. W części dotyczącej twórczości z okresu Republiki Weimarskiej przeanalizowane zostały dwie powieści z tego okresu: Gilgi – eine von uns i Das kunstseidene Mädchen. Kolejna część poświęcona została czterem powieściom, które powstały podczas przebywania pisarki na emigracji po roku 1933 – Das Mädchen, mit dem die Kinder nicht verkehren durften, Nach Mitternacht, D-Zug dritter Klasse i Kind aller Länder. W trzeciej części tego rozdziału przeanalizowane zostały: jedyna powieść pisarki z okresu powojennego Ferdinand – der Mann mit dem freundlichen Herzen oraz dwa teksty nie będące powieściami, a mianowicie Bilder aus der Emigration i Eine historische Betrachtung. Analiza każdego utworu poprzedzona została krótkim streszczeniem jego treści. Irmgard Keun pisze swoje utwory na przestrzeni około dwudziestu lat, ale lat niezwykle burzliwych w historii Niemiec i świata. Jej pierwsze utwory powstają w latach trzydziestych dwudziestego wieku i noszą cechy charakterystyczne dla tego okresu literackiego. Bohaterki tych powieści prezentują typ nowoczesnej kobiecości w odniesieniu do różnych obszarów ich życia: miłości, zawodu, kultury. Żyją w rzeczywistości późnej Republiki Weimarskiej, w społeczno-polityczno-kulturalnej sytuacji lat trzydziestych. W latach 1936-1940, a więc w okresie pobytu na emigracji, Irmgard Keun pisze cztery powieści, które publikuje w wydawnictwach emigracyjnych. Powieść Das Mädchen, mit dem die Kinder nicht verkehren durften to zbiór historyjek, które opowiada dziecko, a jej akcja rozgrywa się w latach I wojny światowej. W powieści Nach Mitternacht Keun ukazuje w sposób bezpośredni faszystowską dyktaturę łącząc dokument z satyrą. W kolejnej książce D-Zug dritter Klasse autorka nie porusza tematyki społeczno-politycznej, ale ponieważ akcja rozgrywa się współcześnie, również ta powieść została poddana analizie. Natomiast w ostatniej swojej powieści emigracyjnej Kind aller Länder Keun opowiada ustami naiwnego dziecka o nędznym losie emigrantów. Jedyna powojenna i jednocześnie ostatnia powieść Irmgard Keun Ferdinand, der Mann mit dem freundlichen Herzen, w której pisarka opowiada o pierwszych latach w powojennych Niemczech, ukazała się w roku 1950. Utwory Bilder aus der Emigration i Eine historische Betrachtung pochodzą z publikacji z roku 1954 – Wenn wir alle gut wären. W Bilder aus der Emigration Irmgard Keun pisze o własnym pisarstwie, o zadaniach i problemach pisarzy przebywających na emigracji oraz o spotkanych na tejże emigracji pisarzach. Eine historische Betrachtung to krótki, satyryczny tekst prezentujący zjawiska typowe dla pierwszych lat po wojnie: np. czarny rynek czy denazyfikację. W każdym z tych utworów badałam obraz rzeczywistości przedstawiony przez autorkę, a analiza przeprowadzona została z naciskiem na cztery wybrane obszary, a mianowicie: styl życia, osoby, miejsca i wydarzenia. Z badań, które zostały omówione w tym rozdziale, wyniknęła potrzeba analizy elementów autobiograficznych w utworach pisarki, co pozwoliło odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Irmgard Keun interesowała się wskazanymi obszarami rzeczywistości. Wyniki badań wątków autobiograficznych w analizowanych utworach przedstawione zostały w rozdziale trzecim. W podsumowaniu zaprezentowałam wnioski wynikające z analizy przeprowadzonych badań oraz analizy problemów badawczych. Brzmią one następująco: 1. Irmgard Keun nie beletryzuje historii, jednak w swoich powieściach przedstawia panoramiczny obraz dziejów Niemiec od upadku cesarstwa (Das Mädchen, mit dem die Kinder nicht verkehren durften, 1936), poprzez okres Republiki Weimarskiej (Gilgi – eine von uns, 1931 i Das kunstseidene Mädchen,1932), Trzecią Rzeszę (Nach Mitternacht, 1937 i D-Zug dritter Klasse, 1938), życie na emigracji (Kind aller Länder, 1938), aż po powstanie Republiki Federalnej Niemiec (Ferdinand, der Mann mit dem freundlichen Herzen, 1950). 2. Historię i jej siły sprawcze przedstawia autorka fragmentarycznie i z perspektywy jednostki; wydarzenia historyczne pojawiają się wówczas, kiedy wkraczają one w prywatny świat przeciętnych, niepozornych bohaterów jej powieści. 3. Ponieważ bohaterowie jej powieści są zwykłymi, przeciętnymi ludźmi, Irmgard Keun ukazuje realia życia zwykłego człowieka: warunki bytowe, kulturę popularną, życie metropolii w latach 30-tych, czy modne trendy opisywanego okresu. 4. W swoich powieściach Irmgard Keun przedstawia rzeczywistość widzianą oczami bohaterów, którzy z jakichś powodów żyją poza społeczeństwem: ponieważ myślą inaczej, ponieważ mają inne niż wszyscy poglądy polityczne, ponieważ żyją na emigracji, ponieważ nie potrafią i nie chcą zaakceptować sytuacji w latach powojennych. 5. Powieści Irmgard Keun odzwierciedlają jej osobiste przeżycia, ale od aspektów autobiograficznych ważniejsza jest krytyka sytuacji społeczno-politycznej, w której żyją bohaterowie powieści. 6. Utwory Irmgard Keun tchną autentyzmem, siłą bezpośredniego subiektywnego przeżycia, a żywy, potoczny i pełen efektów satyrycznych i ironii język sprawiają, że rzeczywistość przedstawiona w jej powieściach jest dostępna i zrozumiała. 7. Irmgard Keun posiada przenikliwy dar obserwacji realiów społecznych i zachowań ludzkich, dzięki czemu tworzy ciekawe psychologiczne portrety swoich bohaterów. 8. Wrażliwość na dokonujące się pod wpływem wydarzeń politycznych i społecznych przemiany w psychice indywidualnych osób i świadomości zbiorowej uczyniły Irmgard Keun „literacką kronikarką niemieckiej rzeczywistości“ (Klaus Mann, 1937).