Problemy łączliwości leksykalno-semantycznej we współczesnym języku polskim. Czy gramatyka kognitywna R. Langackera może pomóc w badaniu łączliwości? Na przykładzie kontekstów zawierających element "rozum"

Przedmiotem pracy jest opis semantyczny wystąpień tekstowych leksemu ROZUM za pomocą narzędzi gramatyki kognitywnej Ronalda Langackera. Analiza została przeprowadzona na materiale pochodzącym z Korpusu Języka Polskiego PWN. Zasadniczym celem pracy jest znalezienie odpowiedzi na pytanie o zjawiska głębokosemantyczne konstytuujące typy wystąpień tekstowych wybranego leksemu. Odnalezienie reguł pojęciowych warunkujących połączenia wyrazowe umożliwiłoby przewidywanie możliwych reprezentacji leksykalnych związanych z danym leksemem oraz m.in. wskazanie warunków frazeologizacji i defrazeologizacji wyrażeń zawierających ten leksem. Poboczny cel stanowi charakterystyka ujęć łączliwości leksykalno-semantycznej. W rozprawie na tę charakterystykę składa się przegląd krytyczny prac opisujących to zjawisko z różnej perspektywy – oraz słowniczek terminów związanych z łączliwością. W pracy posłużono się metodą mającą źródło w gramatyce kognitywnej R. Langackera, opierającej się na przekonaniu o semantycznym charakterze wszelkich zjawisk językowych, w tym struktur gramatycznych. Z analizowanego materiału nie wyłączono związków frazeologicznych, ponieważ odpowiadały konstrukcyjnie innym wyodrębnionym wyrażeniom. Pozwoliło to na zaobserwowanie, jakim procesom defrazeologizacyjnym podlegają. Analiza przebiegała trzyetapowo. 1. Biorąc pod uwagę profil konstrukcji i ich strukturę semantyczną, wyróżniono 26 grup – typów konstrukcji: konstrukcje o profilu nominalnym, relacyjnym, zdarzeniowym. Zaobserwowano, że nie wszystkie typy konstrukcji są równomiernie obciążone. Tylko kilka modeli jest reprezentowanych znaczną liczbę przykładów, a duża liczba typów konstrukcji jest obciążona nieznacznie (jedną – dwoma reprezentacjami). 2. Wskazano na mechanizmy obrazowania (budowy sceny), do których odnoszą się schematy wyróżnione na poprzednim etapie analizy. Zauważono, że analizowane wyrażenia w większości wypadków odzwierciedlają częściową bądź maksymalną obiektyfikację sceny. Ponadto stwierdzono, że w analizowanych przykładach znajdują się leksykalne wykładniki różnych typów modalności. 3. Wskazano, w jakich domenach mieszczą się składniki analizowanych konstrukcji. Posłużono się siatką pojęciową zaczerpniętą z Leksyki wspólnej różnym odmianom polszczyzny A. Markowskiego. Analizowane jednostki zawierały się najczęściej w polu „Własność”, potem „Ciało, jego części, cechy i wygląd”, „Ruch ciała”, „Cechy materii”. Na podstawie zestawień umieszczonych w pracy można wskazać sposób konceptualizacji pojęcia rozumu: jest on ujmowany w kategoriach własności człowieka, części i cech ciała, rzeczy (przedmiotów) oraz ruchów. Potwierdza to tezę o konkretnym, fizycznym sposobie konceptualizacji pojęć abstrakcyjnych, do których rozum należy. The main subject of the work is semantic description of text occurrence of the lexeme ROZUM (MIND) using R. Langacker’s cognitive grammar tools. The analysis was conducted on PWN Polish Language Corpus material. The main purpose of the work is giving the answer to the question concerning deep semantics phenomena constituting types of text occurrence of the given lexeme. Finding the notion rules conditioning words combinations would allow to foresee possible lexical representations connected with the given lexeme and, among all, showing the conditions of the phraseologisation and dephraseologisation of expressions including this lexeme. Additional aim of the work is the characteristic of lexical-semantic collocation descriptions. In the dissertation the critical review of the studies describing this phenomenon from differet perspective and the dictionary of terms concerning collocations constitute the above mentioned characteristic. In the work the method originating from R. Langacker’s cognitive grammar is used. The method basis on the view of semantic character of all possible language phenomena including grammar structures. The phraseological expressions are not excluded from the analysed material because they represent the same structure as the other analysed phrases in consideration. Thanks to that it was possible to observe which dephraseologisation processes influence the phraseological expressions. The analysis had 3 stages. 1. Considering the profile of the constructions and their semantic structure, 26 groups (types of constructions) were distinguished: nominal profile constructions, relational profile constructions, and process profile constructions. It was observed that not all types of constructions are equally represented. Only a few types of constructions are represented by a great number of examples while the majority of construction types are modestly represented (one – two examples). 2. The mechanisms of imagery (the construction of the scene), to which the schemas distinguished on the previous stage of the analysis are related, were pointed out. It was noticed that the analysed expressions in most cases reflect part or maximum scene objectification. In addition to this it was stated that analysed examples include lexical representations of different types of modality. 3. The domains including elements of the analysed constructions were pointed out. In order to obtain this the notion matrix proposed in “Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny” by A. Markowski was used. The analysed entities belong to the domains: “Property”, “Body, its parts, features and appearance”, “Body movement”, and “Features of matter”. Basing on the list presented in the work it is possible to describe the way of mind notion conceptualisation: it is perceived in categories of human property, body’s parts and features, things and movements. It confirms the thesis of concrete, physical way of abstract notion, such as mind, conceptualisation.