Wpływ polskiego języka migowego na kształt wypowiedzi pisemnych tworzonych przez Głuchych

Rozprawa „Wpływ polskiego języka migowego na kształt wypowiedzi pisemnych tworzonych przez Głuchych” wpisuje się w zakres badań polskiej lingwistyki migowej i glottodydaktyki nauczania języka polskiego jako obcego. Jej nadrzędnym celem była próba zbadania wpływu polskiego języka migowego na używanie pisanej odmiany języka polskiego przez Głuchych, dla których językiem pierwszym jest polski język migowy (PJM). Przeprowadzono analizę pisemnych wypowiedzi osób niesłyszących (wypracowań szkolnych i częściowo wypowiedzi swobodnych – tworzonych w naturalnych sytuacjach) i wskazano interferencje jednokierunkowe wynikające z wpływu PJM na polszczyznę pisaną. W przeprowadzonych badaniach, które stanowią podstawę rozprawy, oparto się na gramatyce konfrontatywnej polskiego języka migowego i języka polskiego. Dysertacja obejmuje dwa tomy: tekst rozprawy oraz aneks. Rozprawa liczy 7 rozdziałów, wstęp, zakończenie oraz bibliografię. Składa się z części wprowadzająco-opisowej oraz badawczej. Aneks zawiera 109 prac pisemnych autorstwa niesłyszących uczestników badań. Badaniami objęci zostali uczniowie szkół średnich ośrodków dla niesłyszących w Warszawie. Zdobyte przeze mnie prace pochodziły od autorów z czterech instytucji: Instytutu Głuchoniemych przy placu Trzech Krzyży w Warszawie, z Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Głuchych przy ulicy Łuckiej w Warszawie, Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Słabosłyszących przy ulicy Zakroczymskiej w Warszawie oraz Zespołu Szkół Specjalnych przy ulicy Długiej w Warszawie. Są to teksty użytkowe oraz wypracowania uczniów klas trzecich i czwartych szkół średnich na różne tematy zadawane przez prowadzących lekcje z języka polskiego: listy, pozdrowienia, życzenia, interpretacja, rozprawka, charakterystyka, analiza i interpretacja wiersza, recenzja, streszczenie oraz opis. Teksty posłużyły jako źródło danych do badań przeprowadzonych dla potrzeb niniejszej pracy. Analiza wypowiedzi pisemnych uczniów głuchych ma charakter lingwistyczny; starano się wskazać na interferencje gramatyczne, do których zalicza się interferencje fleksyjne i składniowe. Teksty poddano także oglądowi pod kątem zasad ortografii i interpunkcji polskiej, która dla Głuchych, tak jak dla obcokrajowców, może być źródłem interferencji na poziomie języka pisanego oraz wpływać na kształt wypowiedzi pisemnej będącej konsekwencją różnicy między systemem PJM i pisaną odmianą polszczyzny. W części teoretycznej wprowadzono definicję języków wizualno-przestrzennych, konfrontując ją z definicją języka w ogóle. Przedstawiono Głuchych jako rodzimych użytkowników PJM, wymieniono sposoby komunikowania się Głuchych, scharakteryzowano ich rodzimy język oraz system językowo-migowy (SJM). Dokonano ponadto próby zestawienia wybranych aspektów struktury PJM oraz języka migowego. Zwrócono uwagę na oryginalne, typowe dla języków migowych kategorie, które pełnią ważną rolę w ich budowie gramatycznej. Są nimi: klasyfikatory, niemanulności, symultaniczność i nielinearność, istotne z punktu widzenia gramatotwórczej roli przestrzeni w językach wizualno-przestrzennych. W pracy zaakcentowano glottodydaktyczne podejście do problematyki nauczania języka fonicznego rodzimych użytkowników PJM. Na tle podstawowych zagadnień teorii kontaktów językowych przedstawiono zjawisko dwujęzyczności Głuchych, dokonano przeglądu szkół uczących metodą dwujęzyczną w wybranych krajach świata, a także podkreślono rolę Instytutu Polskiego Języka Migowego w rozwijaniu i propagowaniu tej metody w Polsce. Zwrócono uwagę, że pismo jest jednym z ważniejszych i skutecznych środków komunikacji niesłyszących ze słyszącymi. Na koniec części teoretycznej zaprezentowano stan badań nad wykorzystaniem pisma jakoś środka w nauczaniu mowy niesłyszących. Część empiryczna pracy zawiera analizę materiału badawczego po pierwsze, pod kątem interferencji morfologiczno-syntaktycznych z polskiego języka migowego na wypowiedzi pisemne tworzone przez głuchych uczniów, po drugie pod kątem ortograficznym i interpunkcyjnym. W pisemnych pracach nie odnaleziono materiałów świadczących o regularnym włączaniu w wypowiedzi pisemne zapożyczeń z PJM, dlatego też ograniczono się do analizy jakościowej i jedynie przedstawiono w postaci tabeli wyekscerpowane z materiału badawczego wybrane typy konstrukcji ekwiwalentnych z zakresu morfologii i składni stosowanych przez Głuchych i mających wpływ na kształt ich wypowiedzi pisemnych. Są to pewnego rodzaju zabiegi zastępcze stosowane z powodu braku możliwości przełożenia charakterystycznych dla PJM zjawisk, takich jak predykacja klasyfikatorowa, gramatyczne wykorzystanie przestrzeni, zjawisko symultaniczności czy komponenty niemanualne. Mogą one być odzwierciedleniem morfologii i składni charakterystycznej dla polskiego języka migowego. Przedstawiono, jakie rodzaje zapożyczeń istnieją w badanym materiale i w jaki sposób realizują je autorzy tekstów. W obszernej, choć nieopisującej wszystkich zjawisk ze względu na ich nieuchwytność zmysłom słyszącego, analizie materiału empirycznego zaakcentowano, że zjawisko wpływu PJM na polszczyznę pisaną jest obecne na szeroką skalę. Paleta możliwości morfologiczno-składniowych, jaką dają elementy PJM nieprzekładalne na polszczyznę graficzną, podkreśla wagę omawianego problemu i pokazuje, jak szerokie perspektywy rysują się przed badaczami, którzy będą badać przenikanie się dwóch języków, podobnych do siebie tylko z nazwy, diametralnie różniących się kanałem przekazu.