Rosja Aleksandrów i Mikołajów. Między liberalizmem a reakcją. Reformy i próby reform w Imperium Rosyjskim

Temat rozprawy doktorskiej brzmi "Rosja Aleksandra i Mikołajów. Między liberalizmem a reakcją. Reformy i próby reform w Imperium Rosyjskim". Celem rozprawy jest w możliwie spójny i kompleksowy sposób przedstawienie przeprowadzanych reform w epoce aleksandrowsko-mikołajewskiej, z przedstawieniem stanu wyjściowego, jaki istniał na początku dziewiętnastego stulecia. W chronologiczny i problemowy sposób przedstawione zostały opracowane i proponowane koncepcje reform, próby ich przeprowadzenia i reformy wprowadzone w życie. Podjęto próbę wyjaśnienia, dlaczego przeprowadzenie zmian, których Imperium Rosyjskie potrzebowało, nie udało się. Rozprawa doktorska należy do dyscypliny historii doktryn politycznych i prawnych ze szczególnym uwzględnieniem ustroju i prawa rosyjskiego. Rozprawa analizuje w kontekście reform panowanie Aleksandra I, Mikołaja I, Aleksandra II, Aleksandra III i Mikołaja II. Jako początkowe wydarzenie zostało przyjęte zabójstwo cesarza Pawła I i objęcie tronu w Petersburgu przez jego syna Aleksandra I. Jako końcową cezurę przyjęto rewolucję lutową i będącą jej konsekwencją abdykację cesarza Mikołaja II oraz koniec panowania dynastii Romanowów w Cesarstwie Rosyjskim. Przedmiotem badań nie jest w żadnej mierze międzynarodowa polityka, wojny prowadzone przez Imperium Rosyjskie, ani życie osobiste panujących. Skoncentrowano się głównie na ustrojowych i organizacyjnych sprawach, a też społecznych i częściowo w niedużej dziedzinie, związanych z nimi ekonomicznych. Jako główną przyczynę niepowodzenia przeprowadzanych reform, mających na celu modernizację, unowocześnienie, a w długofalowej perspektywie uratowanie Imperium Rosyjskiego od upadku, postawiono dyskusyjną i kontrowersyjną tezę, że doprowadził do tego nierozwiązywalny spór pomiędzy będącymi przeciwnikami jakichkolwiek zmian reakcjonistami i dążącymi do zmian, ale nie zawsze zgodnymi z rosyjską specyfiką liberałami oraz znajdującymi się po środku sporu umiarkowanymi konserwatystami, zwolennikami ewolucyjnych zmian, zgodnych z rosyjską tradycją. Dodatkowo mieliśmy do czynienia z istnieniem obozu rewolucyjnego, znajdującego się poza wspomnianym układem politycznym, dążącym do całkowitego zniszczenia istniejącego porządku społeczno-politycznego. Ten nierozwiązywalny spór spowodowany uporem i przekonaniem o swojej nieomylności wspomnianych wyżej grup polityczno-ideowych, doprowadził do fiaska reform, a Imperium Rosyjskie do katastrofy. Praca składa się z wprowadzenia, pięciu rozdziałów i zakończenia. W rozdziale pierwszym "Struktura centralnych organów władzy" przedstawiono zjawisko samodzierżawia, nieudaną próbę reformy państwa przygotowanej przez Sperańskiego, koncepcje reform dekabrystów, reformy Aleksandra II i cofnięte reformy jego syna Aleksandra III, czyli tzw. kontrreformy. Koniec rozdziału poświęcony jest omówieniu zmian, jakie miały miejsce w Imperium Rosyjskim w następstwie rewolucji 1905 roku, czyli ogłoszenie Manifestu Październikowego, nowa redakcja Ustaw Zasadniczych, powołanie Dumy Państwowej, praktyka konstytucjonalizmu i upadek monarchii. W rozdziale drugim "Struktura lokalnych organów władzy", omówione zostały kompetencje gubernatorów, generał-gubernatorów i przeprowadzona została analiza instytucji ziemstw. Rozdział trzeci "Społeczeństwo rosyjskie - próby reform społeczno-gospodarczych" składa się z trzech części. Pierwsza przedstawia prawne położenie chłopów pańszczyźnianych i państwowych, pokazuje bardzo liczne próby zmiany położenia ustrojowego ludności włościańskiej, zakończone uwłaszczeniową reformą Aleksandra II i likwidacją obszcziny oraz miru przez Stołypina. W drugiej części przedstawiona została prawna sytuacja miejskiej części ludności Cesarstwa, a w trzeciej pokazane jest funkcjonowanie w Rosji uniwersytetów i wyższych uczelni. Rozdział czwarty "Kodyfikacja prawa i reformy sądownictwa" pokazuje problem kodyfikacji praw obowiązujących w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku oraz reformy sądownictwa i związanych z nim instytucji w 1864 roku. Rozdział piąty "Narody Rosji a Petersburg" poświęcony jest Wielkiemu Księstwu Finlandzkiemu, Królestwu Polskiemu i ludności żydowskiej zamieszkującej w Cesarstwie Rosyjskim. Pokazana została tam sfera niezależności i autonomii wymienionych obiektów terytorialnych i etnicznych od Petersburga. Przy pisaniu rozprawy kierowano się zasadą wykorzystania i dokonania analizy największej ilości publikacji książkowych oraz artykułów naukowych opublikowanych w języku polskim. Dodatkowo istnieją odwołania do wybranych publikacji książkowych w językach angielskim i rosyjskim. Z uwagi na ograniczone możliwości piszącego, zrezygnowano z dokonania kwerendy archiwalnej.

The aim of the dissertation is to present the reforms carried out in the so-called Alexandrers and the Nicolays period in a coherent and comprehensive manner, presenting the initial state that existed at the beginning of the nineteenth century of the imperial Russia. The developed and proposed concepts of reforms, the attempts to introduce them and the reforms provided have been presented in a chronological and problematic way. An attempt was made to explain the reasons for the failure of the changes that the Russian Empire needed. The work belongs to the discipline of the history of political and legal doctrines, with particular emphasis on the political system and the Russian law. The dissertation analyzes in the context of reform the reign of Alexander I, Nicholas I, Alexander II, Alexander III and Nicholas II. The murder of Emperor Paul I and the taking of the throne in St. Petersburg by his son Alexander I were accepted as the initial event. The February Revolution and the subsequent abdication of Emperor Nicholas II as well as the end of the Romanovs dynasty in the Russian Empire were adopted as the final censorship. The object of research is not in any way international politics, wars conducted by the Russian Empire, nor the personal life of the reigning. The focus was on systemic and organizational issues, social and partly related economic aspects of the functioning of the state. As the main reason for the failure of reforms aimed at modernization and, in the long term, saving the Russian Empire from collapse, a controversial thesis was raised that in particular led to an unsolvable dispute between opponents of any change of reactionaries and those seeking change, but not always consistent with the Russian specificity of liberals and moderate conservatives in the middle of the dispute, supporters of evolutionary changes, in line with the Russian tradition. In addition, we had to do with the existence of a revolutionary camp, which is beyond the aforementioned political system, striving to completely destroy the existing socio-political order. This insoluble dispute caused by stubbornness and conviction about its infallibility of the indicated political and ideological groups in the end led to the failure of reforms and the Russian Empire to disaster. The work consists of an introduction, five chapters and the conclusion. The first chapter "The structure of central authorities" presents the phenomenon of self-righteousness, an unsuccessful attempt to reform the state prepared by Speransky, concepts of Decembrist reforms, reform of Alexander II and withdrawn reforms of his son Alexander III, i.e. counter-reforms. The end of the chapter is devoted to discussing the changes that took place in the Russian Empire following the revolution of 1905, the announcement of the October Manifesto, a new edition of the Basic Laws, the creation of the State Duma, the practice of constitutionalism and the fall of the monarchy. In the second chapter, "The structure of local authorities", the competences of the governors, general governors and the analysis of the institution of the lands (zemstva) were analysed. Chapter three "Russian society - attempts of socio-economic reforms" consists of three parts. The first one presents the legal position of serfs and state peasants, shows numerous attempts to change the political position of the peasant population, culminating in the appropriation of Alexander II's alienation and the elimination of the obshchina (clutches) and mir (peace) by Stolypin. The second part presents the legal situation of the urban part of the population of the Empire, and the third shows the functioning of universities and colleges in Russia. The fourth chapter, Codification of Law and Judicial Reform, shows the problem of the codification of laws in the Russian Empire in the first half of the nineteenth century and the reform of the judiciary and related institutions in 1864. The fifth chapter of the "People of Russia and Petersburg" is devoted to the Grand Duchy of Finland, the Kingdom of Poland and the Jewish population living in the Russian Empire. The sphere of independence and autonomy of these territorial and ethnic objects from Saint Petersburg has been shown there. While writing the dissertation, the principle of using and analyzing the largest number of book publications and scientific articles published in a Polish language was guided. In addition, there are references to selected books in English and Russian languages. Due to the limited ability of the writer, in particular, the foreign archival query was abandoned.