Mapa świata z jarmarcznej ulotki – czeska dziewiętnastowieczna twórczość kramarska w perspektywie etnolingwistycznej

Celem pracy jest możliwie całościowe przedstawienie zagadnienia czeskiej pieśni kramarskiej (czes. kramářská píseň), niepodejmowanego dotąd przez polską bohemistykę, i analiza językowego obrazu świata zawartego w tekstach tego rodzaju. Pieśni kramarskie zaliczane są w Czechach do tzw. literatury na poły ludowej (czes. pololidová literatura), ponieważ funkcjonowały na styku kultury klas wyższych i wiejskiego folkloru. Autorzy tekstów kramarskich czerpali inspirację ze zróżnicowanych źródeł, przetwarzając zarówno motywy tradycyjnej słowiańskiej twórczości ludowej, jak i nauki kontrreformacyjnego katolicyzmu czy wątki związane z czeskim odrodzeniem narodowym. Zróżnicowany korpus tekstów, znajdujący się w zbiorach czeskich muzeów i bibliotek, łączy forma, w jakiej były one publikowane: niewielkie, tanie ulotki sprzedawane na jarmarkach i przez wędrownych kramarzy (czes. kramářské tisky). Przeanalizowany w pracy materiał pochodzi ze zbiorów Muzeum Komeńskiego w Przerowie (Muzeum Komenského v Přerově), liczących niemal 3000 pojedynczych druków (przechowywanych oddzielnie, lub zszytych w formie niewielkich tomików, łącznie 2811 pozycji katalogowych). W pracy wykorzystanych zostało 459 druków, w większości wydanych w latach 1774 – 1866 (z kilkunastoma wyjątkami w postaci druków starszych i młodszych, wybranych ze względu na istotną dla pracy zawartość). Metodologia badawcza zastosowana w pracy czerpie z dorobku lingwistyki kognitywnej i antropologicznej, przede wszystkim etnolingwistyki, w jej rozumieniu używanym w kręgu państw słowiańskich (teoria Językowego Obrazu Świata). Podstawowym celem rozprawy jest zrekonstruowanie (w ujęciu emicznym) systemu, za pomocą którego autorzy i odbiorcy pieśni kramarskiej kategoryzowali świat, w tym opisanie praw i mechanizmów nim rządzących. Rozprawa dzieli się na dwie zasadnicze części – pierwsza (rozdziały 2. i 3.) poświęcona jest twórczości kramarskiej jako wieloaspektowemu zjawisku w kulturze czeskiej XVIII i XIX wieku i oparta jest na dostępnej w Czechach i Polsce literaturze przedmiotu. Druga część (rozdziały 4. i 5.), poświęcona jest analizie materiału źródłowego w oparciu o przedstawione we wstępie (rozdział 1.) założenia teoretyczne. Część analityczna pracy prezentuje dwa kierunki, w których rozciągała się mapa świata opisywanego w pieśniach i drukach. Kierunek „poziomy” to porządek świata ludzkiego z różnymi kręgami swojskości 1 i obcości, zaś „pionowy” – porządek metafizyczny z obecnymi w nim siłami nadprzyrodzonymi. Taka struktura odpowiada mitologicznym koncepcjom trójwarstwowego kosmosu, podzielonego na położoną najwyżej sferę niebios, środkowy świat ludzi i negatywnie wartościowane piekielne podziemie. Na potrzeby opisu świata ludzkiego wybrane zostały 4 punkty widzenia, oparte na czterech kryteriach obcości: religijnej, politycznej (państwowej), etnicznej i społecznej (klasowej). W ten sposób wyróżnione zostały punkty widzenia katolika, poddanego austriackiego, Czecha/Morawiania i chłopa (4.3.). W oparciu o nie opisane zostały obrazy obcego religijnie (4.5., cztery podstawowe typy: konwertyta, bluźnierca, prześladowca w rodzinie i tyran) oraz obcego politycznie (4.6., trzy podstawowe typy: najeźdźca, wróg wewnętrzny i wróg odległy, oraz dodatkowa 4 kategoria: neutralnie nacechowane obrazy innego). Uzupełnienie tej części 4 rozdziału stanowi szczegółowa lista 10 najczęstszych obcych narodów i grup etnicznych, zawierająca opis dotyczących ich stereotypów językowych (4.7.). Dalsza część pracy przedstawia elementy czeskiej i ogólnosłowiańskiej tożsamości obecne w tekstach, wraz ze wzmiankami dotyczącymi morawskiej tożsamości regionalnej (4.8.). Ostatni podrozdział poświęcony jest natomiast obrazom „obcego” opartym na statusie społecznym i majętności (4.9.) – relacjom między bogatymi a ubogimi, historiom miłosnym o zakazanych mezaliansach, motywom dotyczącym grup uprzywilejowanych w kontakcie ze światem nadprzyrodzonym (wdowom, sierotom i wędrownym żebrakom), wizjom władzy i władcy, w tym idei ludowego monarchizmu (ucieleśnianej przez cesarza Austrii, objętego stereotypem „dobrego władcy”). Tę część analizy zamyka przedstawienie kontrastu między ludźmi, niezależnie od reprezentowanej grupy podlegającymi śmierci, oraz mocom nadprzyrodzonym, którym poświęcony jest dalszy rozdział. W ostatniej części analizy (rozdział 5.) przedstawiona została pionowa struktura świata, której opis otwiera obraz Boga i Trójcy świętej (5.3.). W tym podrozdziale przedstawiony jest ponadto motyw kary boskiej, stanowiący podstawę dla „kramarskiej teodycei”: sposobów uzasadnienia niechcianych i tragicznych zdarzeń często opisywanych w drukach (klęsk żywiołowych, chorób, wojen itp.). Ponieważ kramarski obraz Boga przedstawia go jako istotę odległą, rzadko osobiście interweniującą w życie śmiertelników, kolejny podrozdział przedstawia pośredników między Bogiem a ludźmi: Maryję i świętych katolickich (5.4.). Są oni ukazywani na dwa główne sposoby – jako byty objawiające się, by przekazać ludziom pouczenia i zganić ich występki (bez fizycznej interakcji ze światem 2 materialnym), lub jako istoty czynnie interweniujące w ziemskie zdarzenia (ratujący pobożnych, zwłaszcza słabych i uciśnionych, lub karzący ich prześladowców). Bóg, Maryja i święci tworzą większą kategorię aktywnych sił nadprzyrodzonych. Drugą grupę stanowią byty nadprzyrodzone o ograniczonej sprawczości, wypełniające wolę przedstawicieli pierwszej kategorii: przede wszystkim anioły i diabły, ale również duchy, siły przyrody i żywioły. Anioły (5.5.) przedstawiane są w tekstach jako istoty towarzyszące bardziej potężnym siłom (Chrystusowi, Maryi i świętym), lub jako obrońcy pobożnych, w ujęciu odpowiadającym koncepcji anioła stróża. Diabły (5.6.), choć groźne i potężne, zazwyczaj również ukazywane są jako wykonawcy boskiej woli, stający na straży porządku świata i zasłużenie karzący ludzi za ich przewinienia. Istotną częścią dotyczącego ich podrozdziału jest analiza koncepcji sprawczości słowa i konieczności zaproszenia demonów do ludzkiego świata. Ostatni podrozdział w tej części pracy poświęcony jest żywiołom i siłom natury (5.7.), służącym często jako narzędzie nadprzyrodzonej kary lub medium przekazujące znaki od Boga. W tekstach odnaleźć można obrazy nieba i ognia niebieskiego (komet, piorunów, ognistego deszczu), ziemi (idei raju ziemskiego, pochłaniania grzeszników przez ziemię i trzęsień ziemi) i podziemi (widzianych jako miejsce cudów pomiędzy światem ludzkim a nadprzyrodzonym). W tej części pracy poruszony jest również motyw kontaktu ze zmarłymi i powrotów zza grobu. Ostatni, szósty rozdział, zawiera końcowe uwagi dotyczące zarówno pieśni kramarskiej jako zjawiska społecznego, odpowiadającego na zróżnicowane potrzeby odbiorców (m.in. dostarczanie informacji, rozrywki i nauk etycznych), jak i głównych elementów składających się na propagowany w twórczości kramarskiej obraz świata. Są to przede wszystkim: nacisk na tożsamość religijną, znacznie ograniczona krytyka realiów społeczno-ekonomicznych i chęć zachowania status quo. Tekst rozprawy jest uzupełniony sześcioma tablicami z ilustracjami oraz listą cytowanych druków z Muzeum Komeńskiego wraz z pełną informacją bibliograficzną.

The aim of this dissertation is to describe the subject of Czech popular prints (kramářské tisky) from the 18th and 19th Century, which up to this point has not been explored by Polish scholars. Such prints and texts contained within them (roughly equivalent to English broadside-ballads) are classified as ʻhalf-folk literatureʼ (pololidová literatura), as they existed on the border between the culture of the upper classes and rural folklore. Their authors have borrowed concepts from different sources, ranging from the Catholic teachings of the counter-reformation era to Slavic folk beliefs, and from traditional oral literature to the poetry of Czech national revival. A widely diverse corpus of texts that can be found in possession of Czech museums and libraries is unified by the material form in which they were published: small, cheap leaflets sold on fairs and by itinerant salesmen. The analysed corpus is based on the collections of the Comenius Museum in Přerov (Muzeum Komenského v Přerově), containing about 3000 individual prints (separate or sewn together, 2811 catalogue entries) out of which 459 were selected, printed between 1774 and 1866 (with several exceptions made for older and newer prints important for the study). The analytic approach chosen for the dissertation is rooted in cognitive and cultural linguistics, namely ethnolinguistics as understood in the Slavic countries (the theory of the “linguistic picture of the world”). The main goal of the study is to reconstruct (from an emic perspective) the system in which the authors and the audience of kramářské tisky viewed the world, including different laws and mechanisms governing it. The dissertation is divided into two main parts – the first (chapters 2. and 3.) presents Czech kramářské tisky as a multifaceted cultural and social phenomenon and is based on literature available mainly in the Czech Republic and Poland. The second part (chapters 4. and 5.) is devoted to the analysis of the source material based on the theoretical underpinnings presented in the introduction (chapter 1.). The analytical part of the work presents two directions in which the map of the world described in songs and prints stretched. The “horizontal” direction is the order of the human world with different circles of familiarity and otherness, while the “vertical” one is the metaphysical order with the supernatural forces present in it. This structure resembles the mythological notion of three cosmic levels: celestial realm on top, the human world in the middle and the infernal underworld below. 1 For the horizontal description, 4 points of view were framed based on different criteria of “otherness”: religious, political (national), ethnic and social (class). The points of view are those of a Catholic, an Austrian subject, a Czech/Moravian and a peasant (4.3.). Basing on those I have described the pictures of the religious other (4.5., 4 basic types: “the Convert”, “the Blasphemer”, “the Tormentor in the Family”, and “the Tyrant Ruler”) and the political other (4.6., 3 basic types: “the Invader”, “the Internal Enemy” and “the Far Enemy”, plus an additional 4th type: the neutral image of a foreigner). As an appendix to this part of the 4 th chapter, a list of 10 most common foreign nations is included with a short description of linguistic stereotypes concerning them (4.7.). Next, the elements of Slavic and Czech ethnic identity were described with additional information on Moravian regional identity (4.8.). The last part of this chapter contains the images of “the other” based on the social status and wealth (4.9.) – the relationships between rich and the poor, love stories containing forbidden marriages, groups with special “privileges” in relation to the supernatural (widows, orphans and itinerant beggars), images of power and the idea of a just ruler (exemplified by the Austrian emperor). Lastly, I tackle the subject of mortality as a factor common to all humans, distinguishing them from the supernatural world described in the next chapter. In the final part (chapter 5.) the vertical structure of the Cosmos is presented, starting top-down with God and the Holy Trinity (5.3.). This point introduces the idea of Godʼs wrath, constituting the “broadside theodicy”: ways of explaining the unwanted and tragic events often described inside the texts (natural disasters, diseases, wars etc.). As God is usually described as a distant entity rarely intervening in the human affairs in a personal manner, the next point is devoted to the subject of mediators between him and humanity: Virgin Mary and Catholic saints (5.4.). They are presented in two main ways – either as apparitions, giving humans guidance and berating them for being sinful (without really interacting with the material world), or as active participants in the earthly matters (saving the vulnerable and the pious, punishing their oppressors etc.). God, Virgin Mary and the saints form a category of active supernatural beings. The second group of supernatural beings are those serving the active ones and fulfilling their will: the elements, ghosts, angels and devils. The next part of this chapter contains the description of angels (5.5.) and demons (5.6.) in the world of kramařské tisky. The angels are shown form two different points of view: either as passive beings accompanying more powerful actors (Christ, Mary and other saints), 2 or as protectors of the pious and the just, usually resembling the Christian idea of a guardian angel. The devils, although dangerous and powerful, are mostly shown as the enforcers of Godʼs order, justly punishing people for their sins. The important part of this point is the idea of a magical power of speech, and certain words inviting the demons to the human world. The final part of this chapter describes metaphysical interpretations of the elements and natural phenomena (5.7.) include the idea of heavens and heavenly fire (lightning, hail and miraculous signs such as comets), the notion of earthly paradise, earth as an elemental power, earthquake as a sign from God, the underground as a place between human world and the supernatural world, and the ways of interacting between the living and the dead. The final 6 th chapter provides some closing remarks concerning both the kramářské tisky as a social phenomenon fulfilling different needs of its recipients (information, entertainment, moral education etc.), and the ideas about the world perceived by their creators, such as the emphasis on religious identity, limited social criticism, and the preservation of the status quo. The full text of the dissertation is accompanied by 6 plates with illustrations and a list of cited prints from the Comenius Museum with bibliographical information.