Wpływ stresu na zapamiętywanie bodźców nacechowanych emocjonalnie z uwzględnieniem modyfikującego wpływu cechy lęku jako trwałej dyspozycji oraz skłonności do doświadczania myśli intruzyjnych

Zasadniczym celem pracy jest zbadanie sytuacyjnych (stresor naturalny, stan lęku) oraz dyspozycyjnych (cecha lęku) uwarunkowań tendencyjności pamięci jawnej w lęku u zdrowych uczestników. Eksplorowany jest ponadto związek pomiędzy tendencyjnością przypominania a skłonnością do myśli intruzyjnych, w rozumieniu względnie stałej dyspozycji. Podstawę podjętych badań stanowiły założenia dotyczące związków lęku i tendencyjności pamięci oraz relacji pomiędzy tendencją do doświadczania myśli intruzyjnych i tendencyjnością pamięci. 1. Odnośnie do związku lęku i tendencyjności pamięci: 1.1) Istnieją dobrze udokumentowane teoretyczne i empiryczne doniesienia nt. tendencyjności uwagi u osób lękowych, tj. kierowania przez nie uwagi ku bodźcom negatywnym/zagrażającym. 1.2) Jeżeli materiał negatywny faktycznie silniej angażuje procesy uwagowe osób lękowych, to uzasadnione jest oczekiwanie efektu polegającego na lepszym utrwaleniu tego rodzaju informacji, ujawniającego się w ich lepszym odtwarzaniu. 1.3) Duża niespójność wyników badań nad tendencyjnością pamięci w lęku może wynikać z odmiennej metodologii prowadzonych prac. Dwie istniejące metaanalizy w obrębie tego zagadnienia podkreślają znaczenie dwóch warunków w ujawnianiu tendencyjności pamięci jawnej w lęku: płytkiego poziomu przetwarzania w fazie kodowania oraz swobodnego odtwarzania w fazie wydobywania. 1.4) Jeżeli tendencyjność procesów poznawczych jest związana z kierowaniem uwagi w stronę materiału negatywnego i jego lepszym utrwalaniem, wynikających m.in. ze znaczenia adaptacyjnego, to uzasadnione jest oczekiwanie wystąpienia tendencyjności pamięci w naturalnych warunkach stresowych, mających potencjalne znaczenie dla badanych uczestników. 2. Odnośnie do związku tendencji do doświadczania myśli intruzyjnych i tendencyjności pamięci: 2.1) Jeżeli doświadczanie myśli intruzyjnych jest silnie związane ze stresem i dyskomfortem psychicznym, to uzasadnione jest oczekiwanie, że podwyższona skłonność do intruzji może wiązać się z tendencyjnością pamięci. W tym związku pośredniczyć mógłby lęk. Z drugiej strony, myśli intruzyjne jako dotyczące najczęściej aktualnych zmartwień/stresu, same w sobie mogą wiązać się z ukierunkowaniem procesów poznawczych w stronę materiału spójnego, tj. negatywnego. W badaniach własnych przyjęto założenia postulowane przez autorów metaanaliz nt. tendencyjności pamięci w lęku: płytki poziom przetwarzania w fazie kodowania oraz swobodne odtwarzanie w fazie przypominania (por. Holas i Brzezicka, 2009; Mitte, 2008). Uwzględniono materiał o różnej wartości afektywnej, zarówno o charakterze ogólnym (słowa negatywne i pozytywne), jak i odnoszący się do aktualnego stresora (słowa negatywne związane z egzaminem, słowa pozytywne związane z egzaminem). Ponadto w analizach osobno wzięto pod uwagę materiał o skrajnie negatywnej i pozytywnej walencji. Przedmiotem poszukiwań empirycznych niniejszej pracy były warunki, w jakich może pojawiać się tendencyjność pamięci jawnej u osób zdrowych. Stawiane w pracy założenia ujmowały oddzielny wpływ warunków badawczych oraz warunków w interakcji z 1) poziomem lęku (cechy i stanu) oraz 2) skłonnością do intruzji na zapamiętywanie bodźców nacechowanych emocjonalnie. W obrębie różnic wewnątrzgrupowych zakładano, że 1) uczestnicy w warunkach stresowych oraz 2) uczestnicy o wysokim poziomie lęku (2.1 lęku – cechy; 2.2 lęku – stanu) będą ujawniać tendencyjność pamięci w kierunku materiału negatywnego (słów ogólnie negatywnych oraz negatywnych związanych z egzaminem). Ponadto postawiono eksploracyjną hipotezę ujmującą tendencję do intruzji, zakładającą, że u uczestników o wysokiej skłonności do myśli intruzyjnych wystąpi tendencyjność pamięci. W obrębie różnic międzygrupowych podstawowe założenia wyglądały następująco: H 1 W warunkach stresowych uczestnicy zapamiętają więcej słów ogólnie negatywnych oraz negatywnych związanych z egzaminem w porównaniu do uczestników w warunkach neutralnych. H 2 Uczestnicy o wysokim poziomie lęku – cechy zapamiętają więcej słów ogólnie negatywnych oraz negatywnych związanych z egzaminem w porównaniu do uczestników o niskim poziomie lęku – cechy. H 3 Uczestnicy o wysokim poziomie lęku – stanu zapamiętają więcej słów ogólnie negatywnych oraz negatywnych związanych z egzaminem w porównaniu do uczestników o niskim poziomie lęku – stanu. Zakładano również, że interakcja warunków stresowych z manipulacją wpłynie na silniejsze ukierunkowanie pamięci w kierunku materiału negatywnego niż warunki stresowe bez manipulacji. Podobnie, interakcja wysokiego poziomu lęku (1.1 lęku – cechy; 1.2. lęku – stanu) z 2.1) warunkami stresowymi 3.1) warunkami stresowymi z manipulacją wpłynie na silniejsze ukierunkowanie pamięci w kierunku materiału negatywnego niż 2.2) wysoki poziom lęku w interakcji z warunkami neutralnymi 3.2) wysoki poziom lęku w interakcji z warunkami stresowymi bez manipulacji. Ponadto postawiono eksploracyjną hipotezę ujmującą tendencję do intruzji, zakładającą, że wystąpią różnice w zapamiętywaniu słów z różnych kategorii pomiędzy uczestnikami o wysokiej i niskiej skłonności do myśli intruzyjnych. Jako warunki stresowe wykorzystano stresor naturalny, tj. uczestnicy byli badani w czasie poprzedzającym sesję egzaminacyjną o dwa tygodnie lub krócej. Uczestnicy w warunkach neutralnych brali udział w badaniu w ciągu roku akademickiego, w czasie do jednego miesiąca przed rozpoczęciem sesji egzaminacyjnej. Zastosowana w części grup manipulacja polegała na ocenie zbliżającej się sesji egzaminacyjnej w kategoriach jej trudności, własnego przygotowania oraz wysiłków włożonych w przygotowanie na pięciostopniowych skalach Likerta. Pomiaru cechy i stanu lęku dokonywano za pomocą Kwestionariusza Stanu i Cechy Lęku (Spielberger, Gorsuch, Lushene, Vagg i Jacobs, 1983; polska adaptacja Spielberger, Strelau, Tysarczyk i Wrześniewski). Do pomiaru skłonności do intruzji służyło autorskie narzędzie, Kwestionariusz Niechcianych Myśli KNM (Kudlik, 2009), poddane weryfikacji empirycznej w trakcie badań pilotażowych (por. Kudlik i Czerniawska, 2011b). W procedurze badawczej wykorzystano zadanie mimowolnego uczenia się, w którym uczestnicy byli proszeni o wypisywanie drugiej sylaby określonych słów. Po zadaniu dystrakcyjnym, polegającym na określeniu, które z neutralnych bodźców (figur geometrycznych), są takie same jak wzorzec, następował niezapowiedziany sprawdzian pamięciowy. Uczestników proszono o wypisanie w dowolnej kolejności wszystkich słów, które pojawiały się we wcześniejszym zadaniu i które udało im się zapamiętać. Główne rezultaty w obrębie różnic wewnątrzgrupowych wskazują na wystąpienie efektu kontekstu. Bez względu na warunki badawcze/poziom lęku/skłonności do intruzji, najwyższe wyniki odtwarzania uzyskiwano dla słów negatywnych związanych z egzaminem. Prawdopodobnie procedura badawcza budziła u uczestników skojarzenia z sytuacją egzaminu (por. Jagodzińska, 2008; Mitte, 2008). Ponadto lepiej zapamiętywane były słowa ogólnie pozytywne/ wysoko pozytywne niż ogólnie negatywne/ wysoko negatywne. Rezultat ten może wskazywać na wystąpienie efektu kontrastu, tj. – w szerokim ujęciu – przetwarzania informacji niezgodnie z przeżywanym nastrojem/uczuciami. Za takim wyjaśnieniem przemawiałby szereg czynników, zaobserwowanych podczas badania (analityczne nastawienie uczestników, interpretacja procedury badawczej jako stresującej i związanej z wywieraniem wpływu, motywacja zadaniowa i relatywnie długi czas prezentacji bodźców, por. Kolańczyk, 2005). Główne rezultaty w obrębie różnic międzygrupowych wskazują na potwierdzenie stawianych hipotez 1. oraz 3. Ponadto otrzymano zakładane efekty interakcyjne w odniesieniu do 1) warunków stresowych i manipulacji 2) wysokiego lęku – stanu, warunków stresowych i manipulacji. Nie uzyskano żadnych różnic w odtwarzaniu słów w odniesieniu do cechy lęku. Dalsze analizy różnic międzygrupowych w poziomie aktualnie odczuwanego lęku oraz analizy korelacji i korelacji cząstkowych wskazują na kluczowe znaczenie stanu lęku w wyjaśnianiu obserwowanej tendencyjności pamięci w kierunku materiału negatywnego. Wsparcia empirycznego dla otrzymanych wyników dostarczają prace wskazujące na niezależny związek stanu lęku z tendencyjnością uwagi (np. Dressler i in., 2009; Quingley, Nelson, Carriere, Smilek i Purdon; 2012; Rutherford, MacLeod i Campbell; 2004). Rezultaty te można odnieść do adaptacyjnej roli tendencyjności poznawczej dla bodźców zagrażających, jako pozwalającej skutecznie je wykrywać (tendencyjność uwagi) oraz zapamiętywać celem uniknięcia w przyszłości (tendencyjność pamięci). Stan lęku, ściśle związany z odpowiedzią psychofizjologiczną i aktywacją behawioralną, wydaje się bardziej wpływać na aktualne funkcjonowanie niż cecha lęku jako dyspozycja (por. Dressler i in., 2009).