Polszczyzna drobnoszlacheckiej wsi Siaberka na Wołyniu. Słownictwo

Język polski na dawnych Kresach południowo-wschodnich stanowi ważną i niepowtarzalną część polskiego dziedzictwa kulturowego. Przed wojną polszczyzna na Ukrainie była używana w różnych miejscowościach. Obecnie sytuacja się zmienia: zwarte obszary polskojęzyczne, zwłaszcza na terenie za Zbruczem, są coraz rzadziej spotykane, a nawet reliktowe. Przeprowadzone dotychczas badania nad polszczyzną południowokresową pokazały, że w języku miejscowych Polaków jest odzwierciedlone ich dawne pochodzenie stanowe: chłopskie lub drobnoszlacheckie. Okazało się, że chłopi mieszkający w zwartych skupiskach lepiej zachowali polszczyznę przyniesioną z polskich terenów etnicznych, natomiast potomkowie drobnej szlachty mieszkający w rozproszeniu szybciej zasymilowali się z otoczeniem obcojęzycznym. Gwary chłopskie na Ukrainie doczekały się już kilku opracowań monograficznych z zakresu fonetyki i fleksji oraz słownictwa, a wiedza o gwarach drobnoszlacheckich nadal jest powierzchowna, ograniczona do odrębnych artykułów. Prezentowana rozprawa jest pierwszym obszernym szczegółowym opisem języka potomków drobnej szlachty polskiej na Ukrainie. Przedmiotem pracy jest słownictwo drobnoszlacheckiej wsi Siaberka na Wołyniu w obwodzie żytomierskim. Są to tereny, które już od końca XVIII w. należały do Imperium Rosyjskiego, a później – do ZSRR. W ciągu kilku stuleci Polacy w Siaberce mieszkali w otoczeniu obcym, doświadczyli Wielkiego Głodu w latach 1932-1933, przesiedleń na wschodnie tereny Ukrainy i wywózek do Kazachstanu, represji lat 1937-1938, co niewątpliwie wpłynęło na liczbę mieszkańców wsi oraz na stopień zachowania miejscowej polszczyzny. Niniejsza praca ma na celu, po pierwsze, przedstawienie słownictwa dyferencjalnego, charakterystycznego dla Siaberki, w postaci słownika – jest to pierwszy słownik wsi zamieszkałej przez potomków drobnej szlachty. Przez „słownictwo dyferencjalne” rozumiem warstwę słownictwa odmienną od współczesnego języka ogólnopolskiego, którą tworzą tak wyrazy archaiczne, gwarowe lub regionalne, zapożyczenia starsze oraz innowacje miejscowe, jak i wyrazy zapożyczone z języka ukraińskiego lub rosyjskiego. Po drugie, badania mają na celu pokazanie funkcjonowania różnych warstw słownictwa – ogólnopolskiego i dyferencjalnego, rodzimego i zapożyczonego – w tekście z uwzględnieniem zróżnicowania idiolektalnego oraz kontekstu użycia. Przez „funkcjonowanie słownictwa” rozumiem prześledzenie współwystępowanie synonimów oraz odpowiedników znaczeniowych pochodzących z różnych źródeł, w szczególności wyraz dyferencjalny ~ wyraz ogólnopolski, a także podanie informacji o częstotliwości występowania tekstowego każdego z leksemów w takich szeregach synonimicznych. Podstawę materiałową pracy stanowią nagrania (łącznie ponad 20 godz.) przeprowadzone we wsi Siaberka w r. 2002 i w r. 2012. Materiał zebrano metodą bezpośredniego wywiadu-rozmowy z mieszkańcami głównie starszego pokolenia. Nagrane teksty zawierają opowieści o własnym życiu informatorów, o życiu we wsi przed wojną, o represjach i wysyłkach, o życiu religijnym, także o gospodarstwie i pracach domowych, o tradycjach i zwyczajach, o języku polskim i jego funkcjonowaniu i in. Przeprowadzona analiza przyniosła ciekawe i dość nieoczekiwane wyniki. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że polszczyzna Siaberki jest nasycona archaizmami, gwaryzmami i zapożyczeniami. Rzeczywiście, liczba wyrazów dyferencjalnych jest dość okazała w słowniku (czyli w rejestrze wyrazów) – 523 wyrazy, w tym 108 archaizmów, dialektyzmów i regionalizmów oraz zapożyczeń starszych, np. dziatki ‘dzieci’ (por. ukr. дітки, ros. детки), swarzyć się ‘kłócić się’ (por. ukr. свар`итися), wzrosły ‘dorosły’ (por. ros. взрослый), i 415 zapożyczeń ukraińskich i/lub rosyjskich nowszej proweniencji, np. utomić się ‘zmęczyć się’ (ukr. утом`итися), p`janica ‘pijak’ (ros. пь`яница), zmirzyć się ‘przyjąć, zaakceptować’ (ukr. змир`итися, ros. смир`иться). Liczba wyrazów dyferencjalnych jest różna u różnych informatorów – od 26 w idiolekcie najstarszej respondentki do 259 wyrazów u najmłodszej. Powodów tego zróżnicowania jest kilka. Po pierwsze, osobista kompetencja językowa informatora, jego podatność/odporność na wpływy obce, co jest uzależnione od biografii konkretnej osoby. Po drugie, nierównomierny materiał badawczy, gdyż badane teksty mają różną tematykę, są różnej wielkości. Z odnotowanych 523 wyrazów dyferencjalnych 62 wyrazy (niecałe 12%) wchodzą w relacje synonimiczne z odpowiednikami ogólnopolskimi. Najwięcej paraleli ogólnopolskich mają wyrazy dawne i gwarowe (23 wyrazy = 21% wszystkich odnotowanych w tej grupie), np. niedziela ~ tydzień, nachodzić ~ znaleźć; wystąpiły one wyłącznie w zakresach tematycznych „Człowiek” i „Życie codzienne”. Ponad dwa razy mniej paraleli ogólnopolskich mają zapożyczenia leksykalne: 39 wyrazów = 9% wszystkich odnotowanych, np. ludzina (ukr. людина) ~ człowiek, stroić (ros. строить) ~ budować, krągiem (ukr./ros. круг`ом) ~ wszędzie. Najbardziej rozbudowane szeregi składają się z ukrainizmu, rusycyzmu i odpowiednika ogólnopolskiego, a odnotowano je w zakresie tematycznym „Państwo, administracja, polityka”, np. silrada (ukr. сільрада) – sielsawi`et (ros. сельсов`ет) – rada wiejska, włada (ukr. влада) – właść (ros. власть) – władza. Prześledzenie wystąpień omawianych synonimów w szerszym kontekście pozwoliło na pokazanie także pewnych mechanizmów ich funkcjonowania, określenie przynależności niektórych wyrazów do słownictwa czynnego lub biernego mówiących. Widoczna jest tendencja do wypierania przez wyrazy dyferencjalne wyrazów ogólnopolskich, zapewne używanych wcześniej, co potwierdza m.in. ich obecność w idiolekcie najstarszej informatorki, np. czuć ~ trochu, duże ~ bardzo, semia ~ rodzina. Zdarza się, że wyraz dyferencjalny regularnie występuje w rozmowie swobodnej, ale po użyciu przez eksploratora wyrazu ogólnopolskiego informator zaczyna konsekwentnie używać ostatniego w dalszym toku rozmowy. Cenne są komentarze respondentów co do biernej znajomości odpowiedników ogólnopolskich używanych wyrazów dyferencjalnych oraz dane co do braku znajomości wyrazów ogólnopolskich. Słownictwo dyferencjalne w badanych tekstach nie jest częste: 279 wyrazów dyferencjalnych (53% całości) odnotowano tylko raz; 110 wyrazów (21%) – 2 razy; 44 wyrazy (8%) – trzy razy. W sumie zapisano: 433 wyrazy dyferencjalne (83%), które wystąpiły od 1 do 3 razy; 67 wyrazów (ok. 13%) – od 4 do 10 razy; 15 wyrazów (niecałe 3%) – od 11 do 15 razy, 10 wyrazów (zaledwie 2%) – powyżej 16 razy. Najwięcej poświadczeń ma ukrainizm duże ‘bardzo’ (ukr. дуже) i tędy ‘tam’ (ukr. туд`и). Ogólnie teksty z Siaberki liczą 60 276 wyrazów. Odnotowane 523 wyrazy dyferencjalne poświadczono w wypowiedziach 1 845 razy. W całości proporcja między liczbą wystąpień wyrazów ogólnopolskich a liczbą wystąpień wyrazów dyferencjalnych wynosi 97% do 3%. U poszczególnych idiolektów te proporcje wyglądają następująco: od 1,1% do 4,7% i od 95,3% do 98,9%. Dla porównania – w chłopskiej gwarze Maćkowiec udział wyrazów ogólnopolskich stanowi 88,2% do 11,8% wyrazów dyferencjalnych, u poszczególnych idiolektów – od 7,7% do 18,9% i od 81,1% do 92,3% . Potwierdza to tezę o bardziej konserwatywnym charakterze polszczyzny drobnej szlachty w zakresie słownictwa w porównaniu z polszczyzną chłopską – prawdopodobnie na skutek odmiennych warunków jej używania. Współfunkcjonowanie i konkurowanie wyrazów dyferencjalnych z odpowiednikami ogólnopolskimi pokazuje dynamiczne procesy rozwojowe słownictwa, w którym ścieraja się granice między starym a nowym, dialektalnym a ogólnym, rodzimym a zapożyczonym. Godne podziwu jest to, że w tak niesprzyjających warunkach historyczno-społecznych XX w. oraz w skomplikowanej sytuacji długotrwałych kontaktów językowych polsko-ukraińsko-rosyjskich polszczyzna w Siaberce nadal się zachowuje i rozwija.

The Polish language in the so-called South-Eastern Borderlands (present-day Ukraine) is an important and unique part of the Polish cultural heritage. Before the Second World War it was spoken in different places there. At present the situation is changing: compact areas inhabited by Polish-speaking people are becoming less common and even relic. Studying Polish dialects in Ukraine, intensified during the last twenty years, showed that their contemporary state of preservation somehow reflects former class origin of the local Poles: from peasants (chłopi) or from petty nobility (drobna szlachta). It turned out that peasants living in compact groups better kept their language brought from ethnic Poland while descendants of petty nobility living in scattered places more quickly assimilated into Ukrainian-speaking environment. However, the language of peasants seems to be more susceptible to foreign impacts while the one of petty nobility seems to be more conservative. Peasant dialects in Ukraine have already become a subject of several monographic descriptions concerning phonetics, flexion and vocabulary; Polish of petty nobility has been presented only in minor articles. My research is the first extensive and detailed analysis of the language of descendants of Polish petty nobility in Ukraine. Its subject is the vocabulary of the village of Siaberka in Zhytomyr region – in the territory which had belonged to Russian Empire and later to Soviet Union already since the end of the 18th c. For ages Poles in Siaberka have lived in foreign environment, have gone through disastrous historical events such as the famine of 1932-33, deportations to the Eastern parts of Ukraine and to Kazakhstan, repressions of 1937-38 what undoubtedly influenced the number of inhabitants and state of the Polish language there. The first basic aim of the research is to present the vocabulary of Siaberka, particularly its differential part, in the form of a dictionary. By “differential vocabulary” is meant lexical layer different from present-day standard Polish; it is formed by archaic, dialectal and regional Polish words, on one hand, and by new borrowings from Ukrainian and Russian, on the other. The second basic aim is to show the functioning of different lexical layers – standard Polish and differential, native and borrowed – in texts considering idiolect differences and context of usage. There is traced usage of synonyms coming from different sources, namely differential word ~ standard Polish word, and excerpted information about their frequency in texts. The dissertation is based on records from Siaberka inhabitants who come mainly from senior generation. The records are about personal lots of the local Poles and their self-identification, history of the village, religious life, former household and farm, traditions and customs, etc. In total the records last for more than twenty hours. The results of the conducted research turned to be quite unexpected. The first glance at the Polish texts from Siaberka makes an impression that they are saturated with differential words. Indeed, the number of differential words is quite considerable in the dictionary (i.e. in the register of words) – 523 words, including 108 archaic, dialectal and regional units, which often have parallels in contemporary Ukrainian or Russian, e.g. dziatki ‘children’ (cf. Ukr. ditky, Rus. dietki), swarzyć się ‘to quarrel’ (cf. Ukr. svar`ytysia), wzrosły ‘grown-up’ (cf. Rus. vzrosłyj), and 415 borrowings from Ukrainian/Russian, e.g. utomić się ‘to get tired’ (Ukr. utom`ytysia), pjanica ‘hard drinker’ (Rus. pj`anica), zmirzyć się ‘to accept’ (Ukr. zmyr`ytysia, Rus. smirit’sia). The number of such words varies in different respondents – from 26 in the idiolect of the oldest to 259 words in the idiolect of the youngest one. These differences are caused partially by one’s personal linguistic skills, susceptibility/resistance to foreign impacts, and also by unequal material – analyzed texts concern different topics and are of different size. Some of the differential words (62 units) co-function with their standard Polish equivalents, e.g. archaic niedziela ~ tydzień, Ukr. ludzina (from liudyna) ~ człowiek, Rus. stroić (from stroit’) ~ budować, Ukr./Rus. krągiem (from kruh`om/krug`om) ~ wszędzie. Tracing their usage in wider context allowed stating which of them prevail quantitatively, belong to active or passive vocabulary, were unknown earlier but are commonly used currently, are prompted by the interviewer or repeated after him, etc. The noted differential words are not frequent in the texts: 279 words (53%) appeared only once, 110 words (21%) – twice and 44 words (8%) – three times. There are 67 words (ca. 13%) which appeared from 4 to 10 times, 15 words (ca. 3%) – from 11 to 15 times and only 10 words (barely 2%) – more than 16 times. The most frequently used differential words are Ukrainian borrowings duże ‘very, very much’ (Ukr. duże) and tędy ‘there’ (Ukr. tud`y). In total, in basic texts counting 60 276 words differential units were noted 1 845 times what on a percentage basis constitutes only 3% while native Polish words constitute other 97% of Siaberka vocabulary. In separate idiolects percentage of the first layer varies from 1,1% (in the oldest respondent) to 4,7% and of the second – from 95,3% to 98,9%. Comparing these data with similar from peasant dialect of Maćkowce, analyzed by A. Krawczyk-Wieczorek, we see that there differential words constitute 11,8% while native Polish words – 88,2%, in separate idiolects percentage of the first group varies from 7,7% to 18,9%, of the second – from 81,1% to 92,3%. Thus, my research on the concrete examples confirmed a hypothesis about more conservative character of petty nobility Polish in comparison with the peasant one (though in other places the situation can be different). Worth admiring is the fact that despite all unfavorable conditions under which the local Polish has existed in the XX c. it has survived and preserved its originality, is still alive and developing.