Sięgnąć poza wzrok. Doświadczenia percepcyjne w krótkich formach prozatorskich Bolesława Prusa w kontekście poszukiwań twórców nowelistyki polskiej końca XIX wieku

Zmagania Bolesława Prusa z tematem wizualności zostały wyrażone w szerokim spektrum doświadczeń percepcyjnych bohaterów literackich nowel. DOceniając wartość tej tematyki, zajmuję się nią w mojej dysertacji. Sądzę, że jest to potrzebne, a nawet konieczne. Dlatego akcentuję ją, zaznaczam i analizuję we wprowadzeniu oraz oczywiście w całej pracy. Według mnie najważniejszą kwestię stanowi oryginalna koncepcja realizmu stworzona przez Prusa. Wskazuję to także we wprowadzeniu, ale jest to motyw przewodni całej pracy. Moja rozprawa doktorska zawiera siedem rozdziałów. Każdy z nich koncentruje się wokół kwestii ogólnej. Tworzę przestrzeń każdego rozdziału, przyglądając się uważnie kilku nowelom. Zawsze są one powiązane z zagadnieniem określonym w tytule rozdziału. Chociaż używam tej raczej oczywistej metody analizy i interpretacji, w każdej z części mojej pracy odnoszę się do ciekawego kontekstu zawierającego twórczość literacką innych pisarzy z tej epoki. PIerwszy z rozdziałów otwiera przestrzeń dla niezbędnych pytań, które są roztrząsane szczegółowo dalej. Tutaj próbuję pokazać przemianę podmiotu w filozofii końca XIX wieku. Stwierdzenie, że takie podejście miało znaczący wpływ na literaturę, jest truizmem, ale przyglądanie się jego efektom w Prusowskich nowelach jest naprawdę fascynujące. Wpływ ten widzę z perspektywy specyficznych cech odnoszących się do doświadczeń percepcyjnych bohaterów. Dlatego sześć części mojej pracy doktorskiej jest mniej ogólnych niż ta poprzednia. Dzięki temu mogę prowadzić czytelnika poprzez literackie obrazy zawierające sensualne aspekty rzeczywistości. Mimo że wzrok jest najbardziej znaczącym zmysłem (i znajduje to swoje odzwierciedlenie w literaturze), pisarz wykorzystuje inne zmysły, rozszerzając granice tradycyjnie postrzeganych aspektów rzeczywistości. Sześć części mojej dysertacji poświęcam literackim reprezentacjom tych nietypowych poszukiwań. Autor konfrontuje swoich bohaterów z przełomowymi pytaniami i problemami napotykanymi w ludzkim życiu. Każe im na przykład radzić sobie z trudnymi doświadczeniami starości, choroby, śmierci czy (w jakiś sposób) z wewnętrznymi spotkaniami ze sztuką i twórczością. Oprócz tego zaznaczam pojęcie uwydatnione przez Prusa, a mianowicie – dziecięcego bohatera literackiego widzianego jako punkt percepcyjny. Mimoże Prus jest nazywany mistrzem realizmu, rozwija jego technikę w wybitny sposób. Pokazuję to, podążając za ewolucją Prusowskiego podejścia do decydujących i wysoce problematycznych kwestii dotyczących metafizyki. Powiedziałabym, że na początku, w swoich nowelach Prus prezentuje świat pełen wzrokowych podniet, ale potem skupia się na zdumiewającej różnorodności dźwięków, zapachów i bodźców dotykowych. Te codzienne wrażenia zmysłowe pozostawiają w ludzkiej psychice delikatne ślady, a wreszcie bardzo często bywają pomijane i szybko zapominane. Według mnie wiele nowel napisanych pod koniec XIX wieku mogłoby być przydatnych w pokazaniu większości ważnych zjawisk literackich w inny sposób: nowocześnie i głębiej – bez czytania obszernych (liczących 500 stron) powieści. W mojej opinii jest to jedyny sposób, aby naprawdę wciągnąć w czytanie współczesnego, zapędzonego człowieka, i droga do pokonania niedbałego i powierzchownego percypowania rzeczywistości i (to jest najbardziej znacząca kwestia) – drugiego człowieka. KOnkludując, akcentuję niezwykłą, twórczą wyobraźnię i intuicję, jak również psychologiczne zainteresowania Prusa. Ich wpływ na pisarstwo Prusa jest niewątpliwy, ale niestety są badane rzadko. Moim celem jest zmiana tego niekorzystnego stanu rzeczy. Próbując to osiągnąć, opublikowałam wiele artykułów naukowych związanych z tym tematem. Czas pokaże, czy jest to rzeczywiście możliwe. Z powodu mojego akademickiego, humanistycznego optymizmu – mam nadzieję, że tak i głęboko w to wierzę.

Bolesław Prus’s struggle connected with the idea of vision was expressed in a wide range of perceptive experiences of his short stories’ heroes. Appreciating the value of this issue I deal with it in my dissertation. I think it is highly necessary and even essential and therefore I stress, mark and analyze it in the introduction and obviously in my whole paper. In my opinion the unique conception of realism created by Prus is the key issue which I stressed both in the introduction and the leitmotiv of my thesis. My dissertation includes seven chapters. Each of them concentrates on a general matter. I create the chapter space looking very carefully at several short stories. Although I use rather obvious analysis and method of interpretation, I refer to a special context in every part of my paper by including literary creation by other writers from this epoch. The first chapter opens the space for essential questions which are considered further in detail. Here I try to show the transformation of the subject in philosophy at the end of the 19th century. The statement that such an approach has had a significant impact on literature is of course truism but observing its effects in Prus’s short stories is fascinating indeed. I observe this kind of influence from the point of view of specific features related to perceptive experiences of the heroes. As a result six further parts of my dissertation are less general than the previous chapter. Thanks to it I can lead a reader through literary visions containing sensual aspects of reality. Apart from sight, which is the most significant sense (as reflected on literature) the writer explores other senses by extending limits of traditionally perceptible aspects of reality. I devote six parts of my paper to these literary representations of specific research. The author confronts his heroes with crucial questions and problems faced in human life. For instance he makes them cope with difficult experience of old age, illness and death or (in some way) with mental meetings with creation and art. Besides I present the notion enhanced by Prus – namely a childish literary hero seen as a perceptive point. Though Bolesław Prus is called master of realism, he develops this technique in a remarkable way. I show it by following the evolution of author’s approach to crucial and highly problematic questions concerning metaphysics. I would say that in his first short stories Prus presents the world full of sight’s incitements but later he concentrates on an amazing variety of sounds, smells and tactual impulses. These casual sensations leave fragile traces in human mental life and eventually they are very often omitted and quickly forgotten. According to me many short stories written at the end of the 19th century could be useful to show the majority of important literary phenomena in a different way which would be modern and deeper – without reading 500 page-long novels. In my opinion it is the only real way to involve contemporary, harassed men in reading and the road to conquer neglected, superficial perception of reality and what is more the way of perceiving another human being. In conclusion I stress extraordinarily creative imagination and intuition as well as psychological interests of Bolesław Prus. Their influence on his writing is significant but unfortunately seldom explored. My aim is to change this unfavorable status quo. Time will show whether it is possible or not. Attempting to achieve it I have published many papers connected with this issue. Due to my academic, humanistic optimism I hope and believe deeply that it will happen.