Od misterium do faktomontażu. Tematyka - idee - konwencje gatunkowe dramaturgii Emila Zegadłowicza

Przedmiotem niniejszej pracy jest syntetyczne ujęcie dramaturgii Emila Zegadłowicza, a precyzyjnie rzecz ujmując, próba jej nowego odczytania, reinterpretacji. Główne założenie badawcze dysertacji koncentruje się na zagadnieniu synkretyzmu gatunkowego sztuk samotnika z Gorzenia Górnego oraz na wyznaczeniu konstelacji ich najważniejszych tematów, przy podkreśleniu stałej obecności pewnych wątków (problemy socjalne, stanowisko antymilitarystyczne) oraz uwzględnieniu elementów projektu teatralnego wewnątrz tekstu dramatu. Analizy i interpretacje są prowadzone z przede wszystkim z perspektywy literackiej teorii dramatu. Dysertacja została podzielona na trzy części, w których zaprezentowano różnorodne metodologicznie ujęcie twórczości dramatycznej autora Lampki oliwnej oraz wskazano jej konteksty i przywołano najważniejsze inscenizacje sztuk Emila Zegadłowicza z lat 1924-1939. Wielość podjętych przez pisarza tematów i konwencji gatunkowych wymusza pluralizm metodologiczny. W dysertacji znalazły się propozycje badawcze, których fundament stanowią: fenomenologia religii, semiotyka, autobiografizm i psychoanaliza. W pierwszej części pracy przedmiotem analiz są zarówno przyjęte przez Emila Zegadłowicza konwencje gatunkowe, jak i najważniejsze elementy budowy dramatów. Podrozdziały interpretacyjne koncentrują się wokół głównych tematów dramaturgii autora Powsinogów Beskidzkich: oczekiwania na ponowne przyjście Chrystusa (Nawiedzeni), winy i kary (Lampka oliwna), ofiary, wolności (Głaz graniczny) oraz odpowiedzialności etycznej artysty (Wigilia) . Poszczególne części analityczne i interpretacyjne uzupełnione zostały o odwołania do przedstawień teatralnych sztuk samotnika z Gorzenia Górnego. Pozwalają one zrekonstruować i zanalizować projekt przyszłego spektaklu wpisany w tekst dramatów. Zegadłowiczowska dramaturgia z lat 1923-1927 stanowi splot form wywodzących się z teatru średniowiecznego i nowatorskich projektów scenicznych. W drugiej części dysertacji podejmuje analizę dwóch dramatów wywodzących się z inspiracji antykiem i Biblią. Zaproponowane przez Emila Zegadłowicza ujęcie mitu o Alkestis akcentuje temat ofiary, słabości w obliczu śmierci oraz wyróżnia się oryginalną kreacją postaci Heraklesa. Klucz do analiz Alcesty stanowią modernistyczne odczytania mitów, współczesne autorowi reinterpretacje antycznych tragedii oraz recenzje przedstawień Alcesty reżyserowanych przez Stanisławę Wysocką. Dramat Betsaba to utwór artystycznie bardzo nierówny, w którym biblijna opowieść o winie i karze została zamieniona na melodramat osnuty przede wszystkim wokół wątku miłości Dawida i Batszeby. Przedmiotem analiz są: wielość form muzycznych współtworzących poetykę dramatu (psalmy, pieśni, monologi przypominające arie, duety), wpisany w didaskalia projekt przestrzeni scenicznej; przywołuję także najważniejsze wystawienia Betsaby na scenach Lublina i Poznania. Trzecia część pracy obejmuje dramaty, których punktem wspólnym jest krytyka autorytarnych rządów sanacji, zdecydowane stanowisko antymilitarystyczne, wrażliwość na krzywdę najuboższych i rosnące nierówności społeczne, sprzeciw wobec niemieckiego faszyzmu oraz obecność humoru i ironii jako ważnego czynnika kształtowania świata przedstawionego dramatu. Pierwszym z omawianym w tej części dramatów jest groteska Łyżki i księżyc, która podjętą problematyką społeczną zapowiada Pokój dziecinny oraz Domek z kart. Szybko zmieniająca się rzeczywistość lat trzydziestych XX wieku wymagała nowych środków artystycznego wyrazu, dlatego Zegadłowicz wzbogaca swoje utwory elementami satyry i poetyki snu (Gra w zielone), tworzy bardzo niejednorodny gatunkowo i nowatorski w budowie metadramat (Pokój dziecinny), wykorzystuje technikę faktomontażu i reportaż (Domek z kart). Celem pracy jest otwarcie nowych możliwości lektury twórczości dramatycznej Emila Zegadłowicza oraz uzupełnienie istniejącego w tym zakresie stanu badań.

Summary of doctoral dissertation From Mystery Play to Documentary Theatre. Themes-Ideas-Genre Conventions of Emil Zegadłowicz’s Dramaturgy. The subject of the thesis is an attempt of reinterpretation of Emil Zegadłowicz’s dramaturgy. The dissertation has been divided into three chapters in which diverse methodological conceptualization of the drama works of the author of Lampka oliwna have been presented (the multitude of undertaken themes and genre conventions imposes methodological eclecticism), simultaneously identifying their contexts and recalling the most important stagings of Zegadłowicz’s plays in the 1924-1939 period. In the first chapter of the thesis, the subjects of the analysis are literary conventions used by Zegadłowicz, as well as the most important elements of dramatic structures. Interpretative subchapters focus mostly on the main themes of the Powsinodzy Beskidzcy author’s dramaturgy: awaiting for the second coming of Christ (Nawiedzeni), quilt and the punishment (Lampka oliwna), sacrifice, freedom (Głaz graniczny) and the ethical responsibility of an artist (Wigilia). The respective analytical and interpretative parts have been supplemented with references to stagings of plays of the Loner from Gorzeń Górny. They allow for a reconstruction and analysis of the project of the future performance written into the text of the dramas. It is a very interesting issue for a scholar, since Zegadłowicz’s dramaturgy from the 1923-1927 period is a fusion of Medieval Theatre and innovative stage projects – this period in his body of work is concluded with the expressionistic drama with elements of the morality and mystery play (Wigilia). The second part of the dissertation undertakes the analysis of two dramas deriving from the inspiration of the Antiquity and the Bible. The view on the myth of Alkestis proposed by Emil Zegadłowicz stresses the theme of sacrifice, weakness in the face of death and stands out with the original creation of the Heracles’ character. The key to the analysis of Alcest are the modernist reading of myths, contemporary to the author readings of antique tragedies and reviews of Alcesta performances directed by Stanislawa Wysocka. Betsaba is a play that is artistically imbalanced: the biblical tale about the guilt and the punishment becomes transformed into a melodrama based around the theme of love between David and Bathsheba. The subjects of the analyses are: the multitude of musical forms co-creating the dramas’ poetics (psalms, songs, soliloquies resembling arias and duets), project of stage spaces written into stage directions; I also recall the most important stagings of Betsaba in Lublin and Poznan theatres. The third chapter of the thesis encompasses dramas whose common denominator is the critique of the authoritarian Sanation government and the determined anti militaristic position, empathy toward the harm of the poorest and growing social inequalities, the objection against the German fascism, and the presence of humor and irony as an important factor in shaping the presented world of a drama. The first drama elaborated in this chapter is a grotesque Łyżki i księżyc, which foreshadows Pokój dziecinny and Domek z kart in its undertaken problematic. The quickly changing reality of the thirties of the XX century demanded new means of artistic expression, which is why Zegadłowicz enriches his plays with farcical elements, satire, and the poetics of a dream (Gra w zielone), creates a very heterogeneous quality and ingenious in its structure metadrama (Pokój dziecinny), and uses techniques from documentary and reportage theatre (Domek z kart). The aim of the thesis is to reinterpret and to open new possibilities in readings of Zegadłowicz’s dramas.