Ornament w rzemiośle Indonezji

W niniejszej pracy poruszono temat ornamentu w rzemiośle Indonezji i związanej z nim symboliki. Indonezja jest rozległym krajem wyspiarskim, krajem wielu ludów o różnym poziomie kultury materialnej, mówiących różnymi językami, w większości w ramach rodziny austronezyjskiej. Od wyzwolenia po II wojnie światowej ze statusu holenderskiej kolonii, kraj buduje poczucie narodowej jedności, dawniej nieistniejące. Leżąc na czynnym od starożytności morskim szlaku handlowym łączącym Indie i Bliski Wschód z Chinami - podlegała Indonezja zewnętrznym wpływom kulturowym. Szczególnie oddziałały Indie (choć nie na całym obszarze) i kultura islamu, a prócz nich Chin i Europy, nakładające się na autochtoniczną podstawę kulturową, wytworzoną w epoce neolitu i brązu. Zachodnia Indonezja (zwłaszcza Jawa, Bali i Sumatra) podległa zewnętrznym wpływom mocniej niż wschodnia, gdzie do dziś przetrwały elementy własnych, pradawnych kultur. Specyfiką Indonezji okazała się zdolność do asymilowania tych wpływów i tworzenia dzieł rzemiosła o indywidualnym charakterze, łączących te wpływy (co widać w takich dziedzinach zdobnictwa, jak np. batik i w ogóle tkaniny, snycerstwo, zdobnictwo metali). Ornamentyka nie jest jednak jednorodna na całym obszarze kraju: ornamenty są zróżnicowane w zależności od tła etnicznego i stopnia nasycenia wpływami zewnętrznych religii i związanych z nimi kultur. Indonezyjska ornamentyka jest różnorodna w zakresie form, stosowana obficie i odznacza się złożoną symboliką. W pracy starano się przedstawić zdobnictwo całego kraju, zarówno kultur „wysokich”, związanych zwłaszcza z wpływem Indii, jak i kultur megalitycznych, „staroindonezyjskich” i sytuacji pośrednich. W związku z tym przedstawiono różne formy ornamentyki w zależności od tła etnicznego. Służył temu przegląd ornamentów poszczególnych wysp i ludów Indonezji w układzie geograficznym: od zachodu do wschodniego krańca, tj. od Sumatry do Moluków (pominięto w większości papuaską Zachodnią Nową Gwineę, która leży w dzisiejszych granicach kraju, ale reprezentuje kulturę całkiem odrębną). Przegląd typów zdobień stanowi 2. rozdział tej pracy, następujący po wprowadzeniu do historii i środowiska geograficznego kraju. W 3. rozdziale podjęto próbę chronologicznego ujęcia ornamentyki: zestawienia w osobne grupy, zdobień wywodzących się z poszczególnych kultur, nawarstwiających się w Indonezji. Służyło to też ukazaniu autochtonicznej podstawy tej ornamentyki - podstawy ciągle uzewnętrzniającej się, pomimo późniejszych nawarstwień, co znajduje odpowiednik w występowaniu do dziś pradawnych wierzeń i prawa zwyczajowego adat w kraju w większości muzułmańskim. Symbolika ornamentów i barw stanowiła temat 4. rozdziału. Opisu dokonano na zasadzie przeglądu opartego na podziale na pięć grup: ornamenty geometryczne, antropomorficzne, zwierzęce, roślinne oraz zbudowane z symboli. Funkcja ornamentów zmieniała się z czasem, od magiczno-ochronnej do dekoracyjnej. Funkcje zdobień stanowiły temat następnego, 5. rozdziału. Osobna uwaga należy się polskim zbiorom dzieł indonezyjskiego rzemiosła, gdyż umożliwiają poznanie i badania tych dzieł, i stanowią świadectwo rozwoju polskiego muzealnictwa. Analiza indonezyjskich eksponatów ze zbiorów krajowych to 6. rozdział tej pracy. Krajowy zasób tych eksponatów jest różnorodny i stosunkowo znaczny (około 8 000 obiektów), przy tym nierównomiernie rozmieszczony. W 6. rozdziale opisano konkretne dzieła rzemiosła zajmujące z punktu widzenia ornamentyki. W przeglądzie tym zastosowano podział ornamentów na pięć rodzajów ich kształtów. W niniejszej pracy nie chodziło o przedstawianie którejś z poszczególnych, specyficznych dla Indonezji dziedzin rzemiosła, takich jak tkaniny, biała broń, czy lalki teatru cieni. Nacisk położono na typologię, funkcje i symbolikę ornamentu w różnych dziedzinach zdobnictwa, a celem było ukazanie różnorodności indonezyjskiej ornamentyki w jej rozmaitych przejawach.

The work concerns the problem of ornamental patterns and their symbolism in Indonesian crafts. Indonesia is a multilingual country situated on an archipelago. The country is composed of many peoples whose material culture level is differentiated, however, the peoples speak mostly Austronesian languages. Since the Independence (1945), i. e. freedom from a colonial status (former the Dutch colony: Dutch East Indies) the country builds its identity and sense of national unity, lacking earlier. Being situated on the great, ancient sea-trade route linking India and Middle East with China, Indonesia subjected to external cultural influences: first of all from India (although not on its whole area) and Islam, as well as China and Europe. The external influences imposed on the autochthonic, prehistoric cultural base (since the Neolithic and bronze). In general the west of Indonesia is deeper changed (particularly Java, Sumatra, and Bali), whereas mostly in the east there remain elements of genuine, old cultures. Indonesia proved its talent to absorb these influences and to create artifacts that unite them (e.g. in batik and other textiles, wood-carving or metalwork). However, there is not one and homogenous decorative style in the whole country. There are different styles depending on the ethnic background and external religions/cultures. So, Indonesian ornamental patterns are various as far as their forms are concerned; they are abundantly used; their symbolism is quite complicated. The present work deals both with “high” cultures (connected with the Indian influence) and megalithic (“old-Indonesian”) ones, as well as intermediate situations. The diversity of decorative forms depending on the ethnic background has been shown. One has used a geographical survey of Indonesian decorative patterns: from the west (Sumatra and Nias) to the east (Moluccas). West Papua is excluded as it belongs to a wholly different cultural and ethnic sphere (although it forms part of the country since 1963). The survey of decorative patterns composes chapter 2 of this work, following a historical and geographical introduction (chapter 1). The 3. chapter comprises a chronological survey of Indonesian patterns: autochthonic (Neolithic and Bronze Age) patterns, Indian, Islamic, Chinese and European patterns. This aimed, too, at showing the autochthonic Indonesian base, still present in spite of the many later cultural strata (this is an artistic equivalent of ancient beliefs and the traditional law - adat, still visible in the predominantly Islamic country). The symbolism of decorative patterns and colours have composed the 4. chapter. The material has been divided morphologically, i. e. one has shown the symbolic meaning of geometrical, anthropomorphic, animalistic, vegetable and other motifs. Functions of decorative patterns changed with time, from magically-protective to purely decorative, and the functions have been the subject of the next, 5. chapter. Polish collections of Indonesian artifacts focused my attention in chapter 6. The collections make possible the study in Indonesian arts and crafts but also they testify to the development of Polish museums. It appeared that Polish resources of Indonesian exhibits were varied and reasonably numerous (about 8000 items), but they were unequally distributed. Only some Polish museums have large Indonesian collections (the Asia and Pacific Museum in Warsaw, the Seweryn Udziela Ethnographic Museum in Cracow, the Mission-Ethnographic Museum in Pieniężno), however, important and interesting artifacts have been collected also in many other museums. The aim of the present work is not a presentation of individual branches of Indonesian arts or crafts (such as batik, wayang theatre or daggers kris). Instead, the work is to show types, functions and symbolism of Indonesian decorative patterns, and a variety of examples of the patterns in different crafts.