Worte – Kunst – Welt. Philosophie als Deutung der menschlichen Erfahrung bei Arthur Schopenhauer

Niniejsza praca bada koncepcję pojęciowości według Arthura Schopenhauera i ukazuje jej wpływ na wybrane aspekty jego filozofii. Badanie to przeprowadzono w trzech krokach, odpowiadających trzem głównym rozdziałom. Rozdział pierwszy zbiera i porządkuje wywody Schopenhauera dotyczące pojęciowości, rozproszone w różnych jego dziełach. Tworzy to podstawę do rekonstrukcji głównych elementów jego koncepcji pojęciowości. Głównym celem jest spójne i możliwie pełne wyłożenie wszystkich kwestii związanych z problematyką języka, które porusza on w swoich pismach. Tam, gdzie nie jest to możliwe, omówione są napotkane sprzeczności i problemy terminologiczne. Analiza ta wykazuje, że postawa Schopenhauera wobec poznania pojęciowego jest ambiwalentna. Pojęć nie traktuje on jako źródła poznania. Jedynie poznanie naoczne jest dlań źródłowe, a między naocznością i pojęciowością istnieje niemal nieprzekraczalna przepaść – naoczne doznanie jest dlań jakościowo różne od poznania przez opis. Jednocześnie pojęcia umożliwiają myślenie ogólne i przekazywanie myśli, przez co odgrywają istotną rolę w filozofowaniu. Tym samym pytanie, jak można przezwyciężyć tę przepaść między naocznością i pojęciowością, staje się centralnym problemem filozofii Schopenhauera. Rozdział drugi zawiera analizę jego rozumienia filozofii. Omówiono tu kwestie dotykające jego koncepcji zakresu i celu dociekań filozoficznych. Schopenhauer lokuje filozofię między sztuką i nauką. Z nauką łączy ją zakotwiczenie w pojęciowości i dążenie do jasności wywodu. Ze sztuką – podmiot poznający, zdolny do genialnej kontemplacji świata. Przedmiot filozofii łączy w sobie zainteresowania naukowe i artystyczne. Jednocześnie filozofia różni się od dwóch pozostałych dyscyplin tym, że uwzględnia także subiektywny aspekt procesu poznawczego. Na końcu rozdziału zanalizowano dodatkowo pojęcie kluczowe dla Schopenhauerowskiej estetyki, czyli ideę Platońską jako obiekt sztuki. Idee są elementem łączącym sztukę z filozofią. Jednocześnie stanowią one jeden z największych problemów interpretacyjnych w filozofii Schopenhauera, stąd konieczne jest ich oddzielne omówienie. Rozdział trzeci zawiera syntezę wyników z dwóch poprzednich rozdziałów, wraz z badaniem wpływu Schopenhauerowskiej koncepcji pojęciowości na treść i formę jego filozofii. Analiza tego wpływu podzielona jest na trzy zagadnienia: metodologia teoriopoznawcza, treści jego systemu filozoficznego oraz wybrana przezeń metoda przedstawiania własnych tez. Wykazuje ona, że we wszystkich tych sferach istotną rolę odgrywa perspektywa jednostki ludzkiej. Doznający, indywidualny podmiot staje się u Schopenhauera ośrodkiem procesu poznawczego. Jego pierwotne, przed-pojęciowe poznanie świata to dla Schopenhauera najstabilniejsza i najpewniejsza podstawa dla filozofowania, w przeciwieństwie do pojęć, które zawsze charakteryzują się ambiwalencją. Zarówno proces poznawania, jak też komunikowanie jego rezultatów, muszą opierać się na doświadczeniu subiektywnym. To m.in. dlatego Schopenhauer stawia postulat „metafizyki immanentnej” lub chwali samodzielne myślenie. Z tego samego powodu jego technika narracyjna polega na zmienianiu perspektyw – gdy coś opisuje, pamięta o swym czytelniku, stara się zagłębić w jego proces myślowy i wyjść mu naprzeciw, naświetlając problem z wielu różnych stron. Podsumowanie najważniejszych wyników pracy na końcu rozdziału ukazuje, że wspólną podstawą wielu dystynktywnych elementów Schopenhauerowskiej filozofii jest jego podejrzliwa refleksja nad pojęciowością. Ostatnim punktem jest natomiast krótkie naświetlenie przyszłych perspektyw badawczych, ze szczególnym uwzględnieniem trzech wybranych filozofów, u których – po części niespodziewanie – dostrzec można motywy Schopenhauerowskiej koncepcji pojęciowości: Diltheya, Wittgensteina i Kotarbińskiego.

The dissertation analyses Arthur Schopenhauer’s understanding of conceptuality and demonstrates its influence on selected aspects of his philosophy. The study was conducted in three steps corresponding with the three main chapters. The first chapter collects and systematizes Schopenhauer’s explanations concerning conceptuality that are spread in his various works. This creates a foundation for the reconstruction of the main elements of his notion of conceptuality. The main goal is a coherent and thorough presentation of all questions connected with the language-problem that are mentioned in his writings. Wherever such presentation is impossible, the encountered incoherencies and terminological problems are discussed. The analysis shows that Schopenhauer’s stance on conceptual cognition is ambivalent. He does not take concepts as a source of knowledge. Only intuitive (anschaulich) knowledge is primary for him and between perception (Anschauung) and conceptuality there is a chasm which is hard to cross – the intuitive experience of something is qualitatively different from knowing it by description. Simultaneously, concepts enable general thinking and communication of thoughts, thus playing an important role in philosophy. Hence, the question how to overpass the chasm between perception and conceptuality becomes the focal point in Schopenhauer’s philosophy. The second chapter is an analysis of his understanding of philosophy. Questions concerning his conception of scope and aim of philosophical investigations are discussed. Schopenhauer places philosophy between art and science. It is related to science by the fact that it is anchored in conceptuality and by its striving for clarity. Its relation to art consists in the perceiving subject capable of ingenious contemplation of the world. The object of philosophy combines scientific and artistic interests. At the same time, philosophy is different from these two disciplines as it takes into consideration the subjective aspect of the cognitive process. At the end of the chapter there is an analysis of a key concept for Schopenhauer’s aesthetics, i.e. the Platonic Idea as the object of art. Ideas connect art with philosophy. Simultaneously, ideas constitute one of the major interpretative problems in Schopenhauer’s philosophy. Thus, a separate analysis is needed. The third chapter is a synthesis of the foregoing chapters, together with the examination of the influence of Schopenhauer’s understanding of conceptuality on matter and form of his philosophy. This influence is divided in three parts: epistemological methodology, the contents of his philosophical system and his method of presentation of his philosophical theses. The analysis shows that in all these dimensions the human-individual perspective plays an important role. The experiencing, individual subject becomes the center of the cognitive process. His primary, pre-conceptual experience of the world is seen by Schopenhauer as the most stable and secure foundation for philosophy, contrary to concepts that always remain ambivalent. Both the perception process as well as the communication of its results have to rely on subjective experience. This is why Schopenhauer formulates the postulate of “immanent metaphysics” and praises autonomous thinking. For the same reason his narrative technique consists in changing of perspectives – when he describes something, he does not forget about the reader, tries to comprehend his reasoning and lean towards him, showing the problem from different angles. The conclusion of the chapter shows that the common foundation for multiple distinctive elements of Schopenhauer’s philosophy is his suspicious reflection on conceptuality. The last part contains a short outlook on possible future research directions, with special attention to three selected philosophers, in whose work Schopenhauerian notions might be distinguished, sometimes unexpectedly: Dilthey, Wittgenstein and Kotarbiński.

In der vorliegenden Arbeit wird Arthur Schopenhauers Konzept der Begrifflichkeit untersucht und es wird gezeigt, wie verschiedene Aspekte seiner Philosophie davon geprägt werden. Diese Untersuchung wird in drei Schritten durchgeführt, die den drei Hauptkapiteln der Arbeit entsprechen. Im ersten Kapitel werden Schopenhauers Ausführungen zur Begrifflichkeit, die in seinen verschiedenen Werken zerstreut sind, zusammengebracht und geordnet. Daraus werden die Hauptelemente seines Begrifflichkeitskonzepts rekonstruiert. Ziel ist es hierbei, möglichst alle Aspekte des Problems Sprache, die in allen seinen Schriften angerissen werden, zusammenhängend auszulegen. Wenn das nicht möglich ist, werden die angetroffenen Widersprüche und terminologischen Schwierigkeiten erörtert. Es ergibt sich, dass Schopenhauer gegenüber der begrifflichen Erkenntnis eine ambivalente Haltung hat. Er betrachtet Begriffe nicht als Erkenntnisquelle. Nur die anschauliche Erkenntnis ist für ihn ursprünglich, und zwischen Anschauung und Begrifflichkeit sieht er eine beinahe unüberwindbare Kluft – etwas anschaulich zu erfahren hat für ihn eine andere Qualität, als es nur aus Beschreibungen zu kennen. Gleichzeitig ermöglichen Begriffe das allgemeine Denken und die Kommunikation von Gedanken, wodurch sie eine wesentliche Rolle fürs Philosophieren spielen. Somit wird die Frage danach, wie diese anschaulich-begriffliche Kluft überwunden werden kann, zu einem zentralen Problem der Schopenhauerschen Philosophie. Im zweiten Kapitel wird sein Verständnis von Philosophie analysiert. Es werden hierbei Fragen zu seinem Konzept von Umfang und Zweck philosophischer Untersuchungen erörtert. Schopenhauer platziert Philosophie zwischen Kunst und Wissenschaft. Mit der Wissenschaft hat Philosophie die begriffliche Verankerung und das Streben nach Klarheit gemeinsam. Mit der Kunst verbindet sie das Erkenntnissubjekt, welches einer genialen Weltkontemplation fähig ist. Philosophie verbindet auch in ihrem Untersuchungsgegenstand sowohl wissenschaftliches, als auch künstlerisches Interesse. Gleichzeitig unterscheidet sie sich von den beiden übrigen Disziplinen dadurch, dass sie die subjektive Seite des Erkenntnisprozesses mitberücksichtigt. Am Ende des Kapitels wird zusätzlich auf den für Schopenhauers Ästhetik zentralen Begriff der Platonischen Idee, als Objekt der Kunst, eingegangen. Die Platonische Idee ist ein verbindender Faktor zwischen Kunst und Philosophie. Sie stellt aber eines der größten Deutungsprobleme in seiner Philosophie dar, und bedarf deshalb einer separaten Untersuchung Im dritten Kapitel werden die Ergebnisse aus den zwei vorigen Kapiteln synthetisiert und der Einfluss von Schopenhauers Konzept der Begrifflichkeit auf Inhalt und Form seiner Philosophie untersucht. Dieser Einfluss wird in Hinsicht auf drei Problembereiche analysiert: seine erkenntnistheoretische Methodologie, Inhalt seines philosophischen Systems und die von ihm gewählte Darstellungsmethode seiner Thesen. Es ergibt sich, dass in allen diesen Bereichen die individualmenschliche Perspektive eine wichtige Rolle spielt. Das erfahrende, individuelle Subjekt wird zum Erkenntnismittelpunkt erhoben. Seine ursprüngliche, vor begriffliche Welterkenntnis bildet für Schopenhauer das stabilste und sicherste Fundament fürs Philosophieren, im Gegensatz zu Begriffen, die immer von Ambivalenz gezeichnet sind. Sowohl die Erkenntniserlangung, als auch die Erkenntniskommunikation muss sich auf die subjektive Erfahrung stützen. Deshalb postuliert Schopenhauer eine „immanente Metaphysik“, und deshalb preist er das Selbstdenken. Aus dem gleichen Grund besteht seine Erzähltechnik aus einem Wechseln von Perspektiven – wenn er etwas beschreibt, so denkt er an seinen Leser und versucht, sich in seinen Gedankengang hineinzuversetzen und ihm entgegenzukommen, indem er ein Problem von verschiedenen Perspektiven beleuchtet. Die Zusammenfassung der wichtigsten Ergebnisse der Arbeit am Ende des Kapitels zeigt, dass Schopenhauers misstrauische Auseinandersetzung mit der Begrifflichkeit die gemeinsame Grundlage für viele distinktive Elemente seiner Philosophie bildet. Im letzten Punkt wird noch ein kurzer Ausblick auf ableitbare zukünftige Forschungsfragen gegeben, mit besonderer Hervorhebung von Parallelen zu drei ausgewählten Philosophen, bei denen teilweise unerwartet Motive des Schopenhauerschen Begrifflichkeitskonzepts wiederauftauchen: Dilthey, Wittgenstein und Kotarbiński.