Broń strzelecka powstania styczniowego w świetle interdyscyplinarnej analizy historycznej i archeologicznej

Broń palna powstania styczniowego należy do jednych z najsłabiej poznanych aspektów tego konfliktu. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest partyzancki charakter walk, niedobór źródeł i ich trudny w interpretacji charakter, a także niewielkie zainteresowanie kwestiami uzbrojenia wśród historyków. W efekcie aktualny stan badań opiera się przede wszystkim na starszej literaturze, która bazuje na często błędnie zinterpretowanych źródłach pisanych oraz eksponatach muzealnych pozbawionych kontekstu. Trend bazowania głównie na źródłach narracyjnych utrzymywał się do 150 rocznicy powstania, która miała miejsce w 2013 roku. Pierwszym celem pracy jest przedstawienie aktualnie stosowanych metod badań nad uzbrojeniem powstańców oraz dokładne ich omówienie pod kątem zalet i wad. Jednocześnie proponuję wykorzystanie nowej metody, bazującej na dokładnej analizie pocisków i kul odnajdowanych na terenie stanowisk związanych z latami 1863 – 1864. Przykładami skutecznego pozyskania nowych informacji są dokonane przeze mnie analizy stanowisk bitewnych związanych z partiami Kazimierza Mielęckiego, Edmunda Taczanowskiego, oraz Michała „Kruka” Heydenreicha. Rozprawa została podzielona na trzy główne elementy. Pierwsza część to wprowadzenie do zagadnienia, w postaci omówienia rozwoju techniki wojskowej w XIX wieku i przedstawienia podstawowych informacji dotyczących organizacji oddziałów powstańczych. Druga część to analiza uzbrojenia powstańczego, dotychczas wykorzystywanymi metodami – badaniami muzealiów, dokumentacji zdjęciowej, oraz źródeł pisanych. Jednocześnie omawiane są wszystkie istotne elementy analizy które należy brać pod uwagę. Trzecia część rozprawy poświęcona została badaniom archeologicznym i ich efektom. Jednym z najchętniej omawianych źródeł dotyczących umundurowania i uzbrojenia powstańców styczniowych są fotografie patriotyczne wykonywane w 1863 i 1864 roku. Jednakże mimo ich dużej popularności nie mogą one stanowić bezpośredniego przyczynka do poznania powstańczych karabinów i rewolwerów, bowiem były wykonywane niemal w całości na terenie zaboru austriackiego, czyli poza bezpośrednim terenem walk. Ponadto część prezentowanych ubiorów i broni należała do właścicieli zakładów fotograficznych. W efekcie zdjęcia mogą służyć przede wszystkim jako punkt wyjścia do zestawienia sytuacji uzbrojeniowej panującej na terenie Galicji, a sytuacji w Królestwie Polskim. W przypadku badań zabytków pozostających w gestii placówek muzealnych oraz w prywatnych kolekcjach, analiza dwóch największych zbiorów zabytków z 1863 i 1864 roku, z Muzeum Wojska Polskiego oraz nowojorskiej Fundacji Blochów, dowodzi, że zdecydowana większość zabytków broni palnej nie ma udokumentowanego powstańczego kontekstu, i może jedynie stanowić przyczynek do badań nad wojskowością XIX-wieczną. Znacznie bardziej skomplikowanym i różnorodnym źródłem okazały się materiały w postaci pamiętników, raportów czy listów. W wielu przypadkach wysoce subiektywne zapisy autorów nie mających doświadczenia wojskowego utrudniają dokładniejszą analizę. Problemem jest nieprecyzyjne słownictwo, ale także subiektywne przedstawienie realiów. Badania archeologiczne pól bitewnych na dzień dzisiejszy prowadzone są przede wszystkim w przypadku potyczek stoczonych na terenie powiatu konińskiego przez Kazimierza Mielęckiego i Edmunda Taczanowskiego. Wieloletnie badania pozwoliły na dojście do nowych wniosków i na uzyskanie wyników bardziej szczegółowych niż badania oparte wyłącznie na źródłach narracyjnych. Jednocześnie metoda archeologiczna nie jest pozbawiona ograniczeń – niemożliwe jest za jej pomocą ustalenie dokładnych modeli broni rynku cywilnego – broni myśliwskiej, pistoletów pojedynkowych czy cywilnych. Jedną z konkluzji pracy jest zauważenie konieczności prowadzenia badań interdyscyplinarnych i aplikowania wszystkich możliwych metod badawczych. Doprowadzi to do wzajemnej weryfikacji wyników i uzupełnienia luk pozostawionych przez każdą z wykorzystanych metod analizy.

Firearms used in the January Uprising have been the least examined aspect of this conflict. This fact can be attributed to the guerrilla type of combat, shortage of historical materials and difficulties pertaining to their interpretation, further, to lack of sufficient interest in arms related issues on the part of historians. As a result, the current research has been mainly founded on outdated materials, which have been frequently based on misinterpreted written sources and museum exhibits void of any larger context. The trend to date back mainly to narrative sources prevailed till the 150th anniversary of the Uprising, i.e., till 2013. Following subsequent surge of interest in the Uprising, archeologists and regionalists got involved in research focused on an analysis of local skirmishes and battles. This paper has been aimed at presenting currently applied methods of research on the weapons used by insurgents, and an in-depth overview of these armaments merits and flaws. Further, we propose to employ a new method based on a thorough analysis of missiles and bullets discovered on sites that witnessed fighting in the period 1863 – 1864. The present dissertation has been divided into three main parts. The first one offers an introduction to the topic, i.e., a description of firearms evolution in the 19th century and basic information on the Uprising troops organization. The mid section of this paper examines insurgent guerrilla arms, used in the period 1863 – 1864, by means of the hitherto applied methods that have been focused on museum exhibits, photo documentation and written sources. Simultaneously, all relevant elements of the analysis have been covered. The third part deals with archeological research and its results. The January Uprising outbreak coincided with noticeable transformations of European states weaponry – a traditional flintlock was practically replaced with a percussion lock, while the latter in some armies was being gradually replaced with a chamber-loading gun. An insight into organizational aspects and into problems faced by the insurgents - who were developing frameworks of the national organization during the Uprising - are of utmost significance. The larger, armaments related, context includes such issues as troops structure, an effective logistic chain or determining the number of guerrillas to be involved in combat simultaneously. Patriotic snapshots taken in 1863 and 1864 have been one of the most frequently quoted sources that describe the January insurgents uniforms and weapons. In spite of their considerable popularity, these cannot be approached as a direct contribution to historical knowledge of guns used during the January Uprising with regard to the fact that they had been taken mostly in the territory controlled by Austria .Written documents, such as diaries, reports and letters, seem to offer more complex and diversified source of information. Nevertheless, a number of highly subjective entries by authors, with little or none military experience, obscure a thorough analysis; imprecise terminology and a subjective approach to facts being the most serious obstacle. Current archeological research on battlefields pertains mostly to skirmishes taking place close to the Prussian border, led by Kazimierz Mielęcki and Edmund Taczanowski. Years of effort brought about fresh conclusions and more detail oriented results, as compared to these based solely on the analysis of narrative sources. The latest indicate considerably more diversified - than originally assumed - selection of weapons used by troops engaged in combat in the West parts ofthe Kingdom of Poland. One of the main conclusions of the present dissertation is the need to run interdisciplinary studies and apply all available research methods; including an analysis of photographs, exhibits, written sources and archeological artifacts. These will lead to the results mutual verification, thus closing remaining gaps.