Swój wśród obcych. Tożsamość i mentalność Kozaków kubańskich byłego Wojska Czarnomorskiego oraz kazachskich Kozaków (na podstawie tekstów folklorystycznych)

Temat pracy stanowi problematyka tożsamości i mentalności dwóch wybranych społeczności kozackich: Kozaków Kubańskich byłego Wojska Czarnomorskiego oraz Kozaków kazachskich. Obie grupy stanowią przykład tzw. wtórnych wojsk kozackich, „swoich wśród obcych”. Z inicjatywy władz zostali oni przesiedleni ze swej pierwotnej „małej ojczyzny” na tereny Imperium Rosyjskiego, zamieszkałe przez obcych etnicznie i religijnie autochtonów. Obie społeczności rozwijały się zatem w warunkach transgraniczności i izolacji kulturalnej, tworząc zmilitaryzowany stan społeczny, wykazujący odrębne cechy etniczne. Ich sposób postrzegania siebie, swoista autokreacja i system wartości opierały się na kulcie swobody oraz dobrowolnej służby wojennej i konfrontatywnym stosunku do otoczenia. Stąd pozycjonowanie siebie zarówno w kontrze do azjatyckich czy kaukaskich autochtonów, ale też do rosyjskich i ukraińskich chłopów oraz żołnierzy. Zagadnienia tożsamości i mentalności są analizowane na podstawie dziedzictwa kulturalnego, odzwierciedlonego w folklorze: zbiorach pieśni, legendach, przekazach, podaniach, epice ludowej. Ponadto w charakterze kontekstu interpretacyjnego zostały wykorzystane źródła dokumentalne (literatura dokumentu osobistego, wspomnienia, szkice historyczne i etnograficzne), pochodzące sprzed 1917 roku - jako uzupełnienie analizy, rzucające dodatkowe światło na realia i sposób myślenia badanych społeczności. Wybór materiału folklorystycznego jest motywowany rolą, którą odegrał w życiu Kozaków: podtrzymywał on kult przeszłości, budował lokalne etnomity, konserwował określony system wartości. W rozprawie przyjęto założenie, że obiekt analizy stanowi nie sam fakt historyczny, lecz manifestacja określonego światopoglądu, wyraz dyskursu badanej grupy. Stąd specyfika obiektu badań wymaga wykorzystania warsztatu historycznoliterackiego, metod etnograficznych, a także komparatystycznych. Badanie ma zatem charakter porównawczy, ograniczony do dwóch spokrewnionych grup społeczno-etnicznych, rozwijających się w warunkach izolacji etnicznej i przez dłuższy czas spełniających rolę kolonizatora. Rozprawa składa się ze wstępu, określającego cel, metodologię, zarysu problematyki i oceny stanu badań oraz dwóch rozdziałów, podzielonych na podrozdziały. Pierwszy rozdział został poświęcony tłu historyczno-obyczajowemu na podstawie wybranych źródeł literackich, dotyczących obu badanych grup. Rozdział drugi opiera się na analizie wyselekcjonowanych źródeł folklorystycznych. Oddzielnie badane są materiały, wywodzące się ze środowiska Kozaków Kubańskich byłego Wojska Czarnomorskiego i środowiska kazachskich Kozaków. Jako pierwsze są omawiane utwory, poświęcone wydarzeniom historycznym: zaporoskiej przeszłości, upadku Siczy i przesiedleniu Kozaków, a w dalszej części – wojnom z Turkami, Szwedami, Francuzami. Uwzględniono również folklorystyczną kreację wodza kozackiego i „typowego” Kozaka. Analizowane są także utwory, poświęcone służbie wojskowej i życiu codziennemu oraz utwory liryczne często stanowiące przykład wspólnego dziedzictwa kulturalnego Kozaków i ludu ukraińskiego. Ponadto uwzględniono bajki i opowieści, odzwierciedlające lokalny sposób postrzegania Obcego: przedstawicieli innych nacji, wiar czy stanów społecznych. Badanie dotyczące Kozaków kazachskich zostało oparte zarówno na analizie korpusu tekstów ludowej twórczości słownej, jak i na materiale przykładów kompleksu kultury militarnej (obrzędowości, musztry, gier, systemu kultury fizycznej). Oś tematyczną stanowią utwory poświęcone wojnie, służbie, a także rozbójnictwu i powstaniom antyfeudalnym. Zwrócono uwagę na stosunek do służby wojskowej, zagadnień buntu i obrony swobód, kwestie „oswajania” – kolonizowania nowych ziem, a także kreację obrazu przywódcy i wojska kozackiego, oraz na koncepcję „losu kozackiego”, zawartą w egzemplifikowanym materiale.

The main thesis put forward in this dissertation is the question of the identity and mentality of two selected societies: the Kuban Black Sea Host Cossacks and the Kazakh Cossacks, who were an example of „secondary Cossack hosts”, a friend among foes. Both groups were resettled by the imperial administration to a new regions, inhabited by different religious and ethnic groups. The Kuban Black Sea Host Cossacks were descendants of Zaporozhian Cossacks who decided to continue military service in the Russian Empire. This new period of our military history contributed to the myth of „new Cossacks land” giving by Tsar, myth of sacralized area „obtained by the Cossacks throught blood and loyality”. This Cossack society fostered our Zaporozhian traditions and Ukrainian language, and supported our historical memory in folk songs. They also maintained Ukrainian cultural and intellectual life. From the 18th century to Russian Civil War, Kuban Black Sea Host Cossacks identified themselves as some distinct non-Russian, non-Ukrainian minority group. Kazakh Cossacks were varied group of Cossacks hosts, consisting of some irregular groups and hosts like Ural, Orenburgh, Siberian, Semirechye hosts, Volga and Siberian robbers and fugitives. The folklore of these societies also possessed a specific character, including patriotic, heroic, but also peasant or rebel themes. This group of Cossacks didn’t possess an unequivocal identity and homogeneous structures. The creation of historical and social myths and discourse was a dynamic process. The researched hosts were developed in transboundary areas and in cultural isolation, and created semi-military communities (estates), which were characterized by specific ethnic attributes. The Kuban and Kazakh Cossacks self-perception and value system were based on cult of freedom and voluntary military service, but also a confrontational attitude to the Asian and Caucasian natives, likewise to Russian and Ukrainian peasants and soldiers. The questions of identity and collective mentality are analyzed on the basis of folklore materials: folk song collections, legends, folktales and folk-epics. The dissertation also includes, for the purpose of interpretation, documentary materials until 1917: self-documentation, memories, historical and ethnographic studies. These materials take a closer look at the issues of the Cossack way of thinking and being. The analyzed materials shed light on the process of creating historical memories and identities, as well as on the way historical processes influenced changes in the perception of Cossacks. The dissertation includes an introduction, which showcares the goals methods, thesis and main problems, the state of the research and two main chapters divided into subchapters. The first chapter contains a historical and social background on the basis of selected literature materials. The second chapter is based on an analisis of a choice of folklore materials divided into two subgroups: folk music and short folklore forms. Folklore materials of the Kuban Black Sea Host Cossacks and the Cossacks are analyzed separately. The dissertation ends with an analysis of the collected data and the primary conclusions.