Funkcje syntaktyczne form czasownikowych w baszkirskich tekstach literackich (na podstawie powieści Mostaya Kärima)

Celem niniejszej rozprawy doktorskiej jest klasyfikacja form czasownikowych występujących w baszkirskim języku literackim, a także zbadanie ich funkcji składniowych na materiale tekstów literackich. Przez „formę czasownika” rozumie się formę morfologiczną, pod którą jakiś konkretny czasownik pojawia się w zdaniu. Tak zdefiniowana forma składa się z tematu (który określa znaczenie leksykalne czasownika) oraz sufiksów, określających jego znaczenie gramatyczne. Różne modyfikacje samego tematu (np. verba passiva, iterativa itp.) pomija się w pracy milczeniem. Wybór tematu pracy doktorskiej uzasadnić można brakiem prac dot. języka baszkirskiego na gruncie polskiej turkologii, wysokim stopniem zróżnicowania poglądów na morfologię i składnię baszkirską (czego dowodzi przeprowadzona analiza opracowań gramatycznych), jak też tym, iż postać Mostaya Kärima – pisarza, poety, publicysty i tłumacza, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli literatury baszkirskiej przełomu XX i XXI wieków – jest w Polsce praktycznie nieznana. Fakt ten uzasadnia dodanie do pracy aneksów: przedstawiono w nich wybrane zagadnienia z historii języka baszkirskiego oraz badań nad nim, z historii rozwoju literatury baszkirskiej, jak też krótką notatkę o życiu i twórczości Mostaya Kärima, mapy Baszkortostanu współczesnego i historycznego oraz schematy klasyfikacji języków tureckich. Pierwszym krokiem do osiągnięcia wytyczonego celu było zestawienie przyjętych przez różnych autorów klasyfikacji baszkirskich form czasownikowych. W części A pracy przedstawiono poglądy czterech naukowców, którzy zajmowali się morfologią czasownika baszkirskiego. Analizę przeprowadzono na podstawie następujących źródeł: Grammátika baškírskogo âzyká (N. K. Dmitrijew, 1948), Bashkir Manual (N. Poppe, 1961), Grammátika sovreménnogo baškírskogo literatúrnogo âzyká (red. A. A. Jułdaszew, 1981; w Baszkortostanie praca ta obecnie uchodzi za normatywną) oraz Xäđerge başqort äđäbi tele: Morfologiya (M. W. Zajnullin, 2005). Ponieważ stanowiska ww. autorów w kwestii morfologii czasownika baszkirskiego znacznie się różnią, w kolejnej części rozprawy opracowano klasyfikację form czasownika baszkirskiego. Ustalono, iż czasownik baszkirski może występować w 22 formach morfologicznych. Niektóre formy, którym we wcześniejszych opracowaniach nie przydzielono nazw ani nie opisano ich właściwości morfologicznych, w niniejszej pracy zostały szczegółowo zbadane po raz pierwszy, zarówno pod kątem morfologicznym, jak i syntaktycznym. W części C rozprawy w sposób szczegółowy omówiono funkcje syntaktyczne, które może pełnić każda ze sklasyfikowanych wcześniej form czasownika baszkirskiego. Materiałem badawczym posłużyły teksty pięciu utworów autorstwa Mostaya Kärima. Ponadto, w ramach przeprowadzonego badania opisano konstrukcje z czasownikami posiłkowymi oraz wyrazami modalnymi, w których mogą występować różne formy czasownikowe. Używane w tekstach konstrukcje takiego typu mogą wskazywać na czas, fazę lub trwały charakter działania, albo na realność (nierealność), konieczność (brak konieczności), chęć (niechęć) jego wykonania. Okazało się, iż M. Kärim zastosował w tekstach powieści zarówno formy i konstrukcje, regularnie stosowane we współczesnym języku literackim. Poza tym, M. Kärim stosuje również szereg rzadszych form i konstrukcji, mając na celu oddać osobliwości żywego języka mówionego z jego regionu, lub też ukazać formy języka oficjalnego, charakterystycznego dla odpowiedniej epoki. W wyniku przeprowadzonego badania można dojść do wniosku, iż nie wszystkie formy czasownikowe są używane w tekstach M. Kärima równie często (czy też mogą pełnić wszystkie podstawowe funkcje w zdaniu). Jedyną funkcją syntaktyczną, w której mogą występować wszystkie formy czasownika baszkirskiego, jest funkcja orzeczenia. Jeśli chodzi o częstotliwość użycia form, niektóre z nich (np. verba finita, participium perfecti) są używane regularnie w różnorodnych kontekstach, inne zaś służą tylko do tego, by „odesłać” czytelnika do innego tekstu (np. folklorystycznego), bądź też wskazać na konkretny styl, charakterystyczny dla tego czy innego protagonisty, na jego wiek, epokę, w której ma miejsce działanie itp. Większość protagonistów M. Kärima posługuje się żywym językiem baszkirskim, dlatego niektóre formy (np. nomen abstractum I, nomen abstractum II, nomen modale I) są w tekstach używane sporadycznie, często w ramach konstrukcji zleksykalizowanych. Chciałoby się wyrazić nadzieję, że niniejsza praca, przy wszystkich swoich niedostatkach, przyczyni się do pogłębienia wiedzy o języku baszkirskiej literatury pięknej, jego morfologii oraz składni. Ewidentne jest również, iż problem składni baszkirskiego tekstu literackiego wymaga dodatkowych badań. Ciekawe byłoby na przykład porównanie języka utworów Mostaya Kärima, z językiem innych wybitnych autorów baszkirskich, zarówno pod kątem struktury, jak i semantyki.

This doctoral thesis aims to classify the verb forms peculiar to the modern standard Bashkir language, and to establish the possible syntactical functions thereof based on their use in literary texts. The term “verb form” is used in the thesis in its strictly morphological sense: any given verb form consists of a stem (determining its lexical meaning) and a suffix or suffixes (determining its grammatical meaning). Various modifications of the stems themselves (e.g. passive, iterative and other verbs) are therefore considered separate lexical units and thus are out of the scope of this paper. Several reasons determined such a choice of the thesis’ topic. Firstly, up until now the Bashkir language has not been thoroughly described in a Polish paper on Turkic studies. Secondly, the analysis of several written sources on Bashkir grammar has demonstrated that there is no uniform approach towards different issues of the Bashkir verbal morphology. Last but not least, the personality and creative work of Mostay Kärim – a prominent writer, poet, publicist and translator, an undeniably important figure in the Bashkir literature – has also had an impact on the choice of the topic. Given that Mostay Kärim and his literary legacy are barely known to a Polish reader, it was deemed appropriate that several appendices be included into the thesis: a general overview of the Bashkir literature development, a short biographic note on Mostay Kärim, a brief description of the Bashkir language history, as well as a number of maps (incl. those of the modern Republic of Bashkortostan and historical Bashkir lands), and schemes illustrating different approaches towards the classification of the Turkic languages. Various issues pertaining to Bashkir verbal morphology have previously been researched and discussed by a number of Bashkir and foreign scholars. For this reason, it was deemed essential to analyze the previous attempts to classify the Bashkir verb forms. This stage of the research can be seen in the Part A of the thesis, where the approaches of four scholars towards the Bashkir verbal morphology have been compared. The following publications have been used as the source for comparison: Grammátika baškírskogo âzyká (N. Dmitriev, 1948), Bashkir Manual (N. Poppe, 1961), Grammátika sovreménnogo baškírskogo literatúrnogo âzyká (ed. A. Yuldashev, 1981) and Xäđerge başqort äđäbi tele: Morfologiya (M. W. Zäynullin, 2005). The analysis has demonstrated that the aforementioned authors’ approaches differ from each other, and that some of those differences can be called substantial. In view of that, it was deemed appropriate to outline a classification of the Bashkir verb forms different from those presented in the manuals and grammars mentioned above. This classification has been included into Part B of the thesis: it has been established that Bashkir verbs can occur in 22 different forms. The morphological traits thereof have also been dwelt upon in Part B. It is worth noting that some of these forms have not been thoroughly considered in any of the aforementioned works on Bashkir grammar. Part C of the thesis concentrates on the syntactical functions that each of the 22 aforementioned forms can be used in. Five novels by Mostay Kärim have been used as the material for this research. Along with the forms themselves, a number of constructions involving auxiliary verbs and modal words has been described. These constructions can, inter alia, indicate the time of the action, its phase or duration, as well as its (ir)reality or the (lack of) necessity or wish to perform the action. It appears that some of these constructions are used in Modern Bashkir (including the texts under consideration) regularly in various contexts, whereas others’ use in M. Kärim’s novels is limited. Some of them are used in the protagonists’ colloquial speech; others, on the contrary, reflect the official language peculiar to the epoque when the action takes place. Predicate is the only syntactical function peculiar to all Bashkir verb forms. Some of these forms (e.g. finite verb forms or perfect participle) are used in all contexts and functions, whereas others are only used in a limited number of contexts: some of them refer the reader to a folklore text, whereas others determine the style of a protagonist’s speech, the time when the action takes place etc. Given that the protagonists’ language is vivid, oftentimes colloquial, sometimes even vernacular, some of the forms (e.g. nomen abstractum I, nomen abstractum II, nomen modale I) are of limited use, i.e. mainly occur in set expressions. It is the author’s intention that this doctoral thesis, despite all its flaws, should contribute to a deeper and broader knowledge of the Bashkir literary language, its morphology and syntax. Undeniably, the issues pertaining to the Bashkir text syntax require additional research. For instance, it might be of interest to compare the language of M. Kärim’s novels to the language of the prose works by other Bashkir authors, both in terms of structure and semantics.