Młodzież z "dobrych domów", chłopaki ze "złych dzielnic" - warszawskie topografie w tekstach autobiograficznych. Studia i konfrontacje (J. Przybora, J. Abramow-Newerly, A. Osiecka, S. Grzesiuk, M. Hłasko, A. Stasiuk)

Rozprawa jest poświęcona tekstom autobiograficznym, których twórcy utożsamiali się z „dobrymi domami” bądź „złymi dzielnicami” dwudziestowiecznej Warszawy. Analizuję autonarracje Jeremiego Przybory (Przymknięte oko Opaczności. Memuarów część I, Przymknięte oko Opaczności. Memuarów część II, Zdążyć z happy endem. Memuarów część III), Jarosława Abramowa-Newerlego (Lwy mojego podwórka, Lwy wyzwolone, Lwy STS-u) i Agnieszki Osieckiej (Szpetni czterdziestoletni, Galeria potworów, Rozmowy w tańcu, Na początku był negatyw) oraz Stanisława Grzesiuka (Boso, ale w ostrogach, Pięć lat kacetu, Na marginesie życia), Marka Hłaski (Piękni dwudziestoletni) i Andrzeja Stasiuka (Jak zostałem pisarzem (próba autobiografii intelektualnej)). Dowodzę, że ich wspomnienia funkcjonowały w trzech trybach autobiograficznych: osobistym (stosowanym do relacjonowania przebiegu życia), środowiskowym (służącym do przedstawiania relacji z otoczeniem, czyli przede wszystkim rodziną i/lub rówieśnikami) oraz topograficznym (używanym do zaznaczania miejsc na mapie autobiograficznej i przenoszenia ich na mapę narracyjną). Praca składa się ze wstępu, trzech części, zakończenia, bibliografii oraz aneksu. Część pierwsza, zatytułowana Pochwała interdyscyplinarności, ma charakter teoretyczny. W tej części omawiam kluczowe teorie badań (auto)biograficznych, pamięciologicznych i geopoetyckich, które tworzą zaplecze metodyczne dalszych rozważań. Odnoszę się również do prac z kręgu socjologii, antropologii, psychologii, geografii i varsavianistyki. Dwie kolejne części zawierają rozdziały analityczno-interpretacyjne. Na część drugą („Dobre domy” – studia) złożyły się trzy rozdziały. W rozdziale 1. Panicz Jeremi ze Śródmieścia zastanawiam się nad życiowym i scenicznym wizerunkiem Przybory, jego azymutem autokreacji oraz stosunkiem do wielokrotnie (i na różne sposoby) traconego miasta rodzinnego. W rozdziale 2. Żoliborski lew przyglądam się autokreacyjnemu zwielokrotnieniu Abramowa-Newerlego. Analizuję warsztat pisarski „późnego autobiografa”, składający się z warsztatu scenicznego, warsztatu publicystycznego i warsztatu fikcji. Dorastanie żoliborskiego lwa przedstawiam w trzech ujęciach: artystycznym, autokreacyjnym i topograficznym. W rozdziale 3. Panienka z Saskiej Kępy podejmuję refleksję nad poli biograficznymi narracjami Osieckiej, która na różne sposoby dystansowała się od zwierzeń, a zamiast przemilczanych wątków proponowała autobiograficzne ersatze. Omawiam stosowane przez nią uniki werbalne (strategie niedozwierzenia, czyli rozmycie, dupleks i kolaż) oraz topograficzne (związane z przemieszczaniem się). Śledzę trajektorie życia pamiętnikarki, a jej kolejnym „miejscom autobiograficznym” (termin Małgorzaty Czermińskiej) przypisuję rozmaite role topo(bio)graficzne. Część trzecią („Złe dzielnice” – konfrontacje) tworzy rozdział 4. „Cwaniaki” i „cwaniary” z warszawskich przedmieść, w którym zestawiam teksty autobiograficzne Grzesiuka, Hłaski i Stasiuka, żeby wydobyć z ich utworów wyróżniki autokreacyjne chłopaków ze „złych dzielnic”. Grzesiuka przedstawiam jako topo(bio)graficznego insidera, swojaka i prawdziwego chłopaka z „ferajny”. Hłaskę uznaję za pozera, bywalca i outsidera, który chciał być łączony z Marymontem, chociaż mieszkał na Żoliborzu. Wreszcie Stasiuk to kontestator, wagabunda i nonsider, traktujący Grochów raczej jako symbol, a nie rzeczywiste miejsce. Wyodrębniam trzy retoryki lokalności, którymi pisarze się posługiwali, opowiadając o swoich dzielnicach: retorykę sentymentu (u Grzesiuka), retorykę marazmu (u Hłaski) oraz retorykę nostalgii (u Stasiuka). Aby jak najpełniej scharakteryzować topos „złej dzielnicy” Warszawy, w tej części pracy przywołuję kontekstowo także inne utwory, niekoniecznie zaliczane do literatury non-fiction (wśród nich specjalną rolę gra powieść Cwaniary Sylwii Chutnik).

This dissertation studies autobiographical texts whose authors identified themselves with the “good homes” or “bad neighborhoods” of twentieth-century Warsaw. I analyze literary works by Jeremi Przybora (Przymknięte oko Opaczności. Memuarów część I, Przymknięte oko Opaczności. Memuarów część II, Zdążyć z happy endem. Memuarów część II), Jarosław Abramow-Newerly (Lwy mojego podwórka, Lwy wyzwolone, Lwy STS-u), Agnieszka Osiecka (Szpetni czterdziestoletni, Galeria potworów, Rozmowy w tańcu, Na początku był negatyw), Stanisław Grzesiuk (Boso, ale w ostrogach, Pięć lat kacetu, Na marginesie życia), Marek Hłasko (Piękni dwudziestoletni) and Andrzej Stasiuk (Jak zostałem pisarzem (próba autobiografii intelektualnej)). Their memoirs function in three autobiographical modes: personal (used to report on the life story), environmental (used to depict relationships with the environment, mainly family and/or peers) and topographical (used to mark places on the autobiographical map and transfer them to the narrative map). The dissertation consists of an introduction, three parts, a conclusion, a bibliography, and an appendix. The first part, entitled In Praise of the Interdisciplinarity, is theoretical in character. In this section, I discuss the key theories of (auto)biographical research, memory studies, and geopoetics that form the methodological background for my further analysis. I also refer to works from the fields of sociology, anthropology, psychology, geography, and varsovian studies. The second part (“Good Homes” – studies) consists of three chapters. In Chapter one, Panicz Jeremi ze Śródmieścia, I reflect on Przybora’s life and stage image and his azimuth of self-creation. I likewise explore Przybora’s attitude towards his hometown, with which he parted many times and in various ways. In Chapter two, Żoliborski lew, I discuss Abramow Newerly’s image multiplication. I analyze the writing technique of the “later autobiographer;” consisting of a dramaturgical, journalistic, and fictional workshops. I present the writer’s process of growing up from three different viewpoints: artistic, self-creationist and topographical. In Chapter three, Panienka z Saskiej Kępy, I reflect on Osiecka’s poli biographical narratives. I present how she distanced herself from her personal revelations in various ways, replacing unaddressed themes with autobiographical ersatz. I discuss her verbal escapism (strategies of disbelief, i.e., blur, duplex, and collage), and topographical escapes related to displacement. I trace the trajectories of Osiecka’s life and assign various topo(bio)graphical roles to her “autobiographical sites” [Małgorzata Czermińska]. The third part (“Bad Neighborhoods” – confrontations) consists of a single chapter entitled “Cwaniaki” i “cwaniary” z warszawskich przedmieść. In this section I juxtapose autobiographical texts by Grzesiuk, Hłasko and Stasiuk to extract the distinguishing traits of boys from “bad neighborhoods.” I present Grzesiuk as a topo(bio)graphical insider, a local, and a boy from the hinterlands. I consider Hłasko a poseur, a frequent visitor and an outsider who longs to be associated with Marymont, despite the fact that lives in Żoliborz. Finally, Stasiuk is a rebel, a vagabond and a non-sider, treating Grochów as a symbol rather than a real place. I distinguish three rhetorics of locality used by these writers to present their neighborhoods: the rhetoric of sentiment in Grzesiuk’s works, the rhetoric of marasmus in Hłasko’s, and the rhetoric of nostalgia in Stasiuk’s. I refer to other works, including fiction (a special role among them is played by the novel Cwaniary by Sylwia Chutnik).