Inicjatywy ustawodawcze obywateli. Analiza socjologiczna

Celem pracy było przeprowadzenie socjologicznej analizy funkcjonowania instytucji obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej w Polsce. Obywatelskie inicjatywy ustawodawcze potraktowano jako przejawy działania społecznego w rozumieniu Maksa Webera. Do ich analizy zastosowano teorię działania komunikacyjnego Jürgena Habermasa, wyodrębniając aspekty działania strategicznego, regulowanego przez normy, dramaturgicznego i komunikacyjnego. To ostatnie uznano za Habermasem za konstytutywne dla udziału obywateli w życiu publicznym, a więc także dla prawidłowo funkcjonującej demokracji. Pracę rozpoczyna zdefiniowanie istoty mechanizmu inicjatywy obywatelskiej (zwanej także inicjatywą ludową) w ustrojach demokratycznych wraz z prześledzeniem jego genezy, rozwoju na przestrzeni lat i współczesnego znaczenia. Drugi rozdział poświęcony jest funkcjonowaniu instytucji obywatelskiej inicjatywy obywatelskiej w Polsce. Obok przedstawienia formalnych zasad jej funkcjonowania, prześledzono praktykę jej stosowania w latach 1999-2016 w Polsce. W trzecim rozdziale inicjatywa obywatelska jest konceptualizowana w świetle teorii socjologicznych, przede wszystkim teorii działania. Kolejne rozdziały przedstawiają założenia i wyniki badań własnych. Zastosowano w nich metodę studiów przypadków. Analizie jakościowej poddano sześć zakończonych obywatelskich inicjatyw ustawodawczych, dobranych pod kątem zróżnicowania formalnego wyniku (uchwalenie, odrzucenie, dyskontynuacja), charakteru propozycji legislacyjnej (nowelizacja lub nowa ustawa) oraz zróżnicowania tematycznego. Jako materiału badawczego użyto różnych typów źródeł, tak aby poprzez proces triangulacji uzyskać jak najpełniejszy obraz badanych przypadków. Wśród zastosowanych metod i technik badawczych była analiza materiałów niewywołanych, takich jak uzasadnienia projektów, stenogramy debat sejmowych, materiały promocyjne inicjatorów itp. oraz pogłębione wywiady indywidualne z osobami zaangażowanymi w daną inicjatywę, w tym z liderami komitetów organizujących inicjatywy. W rezultacie zrekonstruowano poszczególne inicjatywy pod kątem ich przebiegu, ale także kontekstów społeczno-politycznych, motywacji, używanych taktyk i strategii oraz metod komunikacji z opinią publiczną i z parlamentarzystami. Na koniec dokonano syntezy ustaleń badawczych, która posłużyła do odpowiedzi na pytania o czynniki wzmacniające oraz hamujące osiąganie sukcesu przez grupy obywateli oraz o rolę mechanizmu obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej w demokracji. Teoria działania komunikacyjnego zastosowana do analizy obywatelskich inicjatyw ustawodawczych pozwoliła ukazać złożoność stojących za nimi działań społecznych. Dzięki tej ramie teoretycznej możliwe było wyodrębnienie różnych aspektów działania: strategicznego, regulowanego przez normy, dramaturgicznego i komunikacyjnego. Szczególnie przebieg tego ostatniego decydował w znacznym stopniu o sukcesie bądź porażce danej inicjatywy. Pokazuje to, że – zgodnie z koncepcją Habermasa – prawdziwy udział obywateli w demokracji nie jest możliwy bez podjęcia wysiłku działania zorientowanego na porozumienie.

The aim of the work was to conduct a sociological study of the functioning of the institution of the citizens' legislative initiative in Poland. Citizens' legislative initiatives were treated as manifestations of social action as defined by Max Weber. The analysis was based on Jürgen Habermas's theory of communicative action, identifying aspects of strategic action, normatively regulated action, dramaturgical and communicative action. Following Habermas, the latter was regarded as constitutive to the civic participation in public life, and thus also for a properly functioning democracy. First chapter presents definition of the citizens' initiative mechanism (also known as the popular initiative) in democratic regimes along with tracing its origins, development over the years and contemporary meaning. The second chapter is devoted to the functioning of the citizens' initiative in Poland. In addition to presenting the formal rules of its operation, the practice of its application in the years 1999-2016 in Poland was tracked. In the third chapter, the citizens' initiative is conceptualized as a collective social action in the framework of sociological theories. Next chapters present the methodology and results of our own research. The qualitative analysis covered extended case studies of six completed civic legislative initiatives. These were selected basing on heterogeneity of formal result (adoption, rejection, discontinuation), the nature of the legislative proposal (amendment or new act) and thematic diversity. Various types of sources were used as the research material in order to achieve methodological triangulation and provide most complete picture of the selected cases. Research methods applied included qualitative analysis of existing documentation, such as legislative project justifications, transcripts of parliamentary debates, promotional materials of initiators, etc. as well as in-depth individual interviews with persons involved in a given initiative, including leaders of committees organizing initiatives. As a result, individual initiatives were reconstructed in terms of their course, but also socio-political contexts, motivations, tactics and strategies used by actors, and modes of communication of initiators with the public and members of parliament. Finally, research findings were synthesized in order to answer the questions about factors strengthening and inhibiting the achievement of success by groups of citizens and the role of mechanism of the citizens' of legislative initiative in democracy. The theory of communicative action applied to the analysis of civic legislative initiatives allowed to show the complexity of social actions behind them. Thanks to this theoretical framework, it was possible to distinguish various aspects of action: strategic, regulated by norms, dramaturgical and communicative. Especially the course of the latter determined to a large extent the success or failure of the initiative. This shows that – in accordance with Habermas' concept - the real participation of citizens in a democracy is not possible without the effort of an consensus-oriented action.