Metody audiodeskrypcji i wpływ ich zastosowania na zrozumienie filmu przez odbiorców

Audiodeskrypcja to słowny opis elementów wizualnych, technika narracyjna stosowana do opisu np. filmów, programów telewizyjnych, fotografii i wszelkich dzieł artystycznych o charakterze wizualnym, przeznaczona dla osób niewidomych. Niniejsza praca miała na celu poruszenie problemów, związanych z indywidualnym postrzeganiem zmysłowym autora tekstu audiodeskrypcji, czyli audiodeskryptora, a także odbiorcy audiodeskrypcji, czyli osoby niewidomej, ale także każdej innej, która z audiodeskrypcji chce skorzystać. Skoro postrzeganie zmysłowe każdej osoby jest unikalne, celem było to, aby przeanalizować wpływ osoby audiodeskryptora na produkt (tekst), który tworzy, stosując określone i wybrane przez siebie metody, oraz przewidzieć prawdopodobny sposób odbierania owego produktu przez adresata audiodeskrypcji na podstawie analizy fragmentów gotowych tekstów, pochodzących ze zgromadzonych filmów. Wspomniane kwestie-założenia, które miały być poruszone i zanalizowane w pracy, zostały uporządkowane i ułożone w podpunkty z zamiarem odniesienia się do każdego z nich, miały one posłużyć jako swego rodzaju szkielet konstrukcyjny, usprawniający poruszanie się pomiędzy zagadnieniami. Podpunkty dotyczyły: wpływu indywidualnego postrzegania zmysłowego autora audiodeskrypcji na dobierane metody audiodeskrypcji; środków językowych, jakich należy użyć, aby tekst audiodeskrypcji był na tyle transparentny, by nie narzucał niewidomemu odbiorcy opinii audiodeskryptora; cech wspólnych tłumacza i audiodeskryptora; czynników wpływających na komfort odbioru tekstu AD; relacji pomiędzy słowem a wzrokiem; ograniczeń związanych z tworzeniem tekstów audiodeskrypcji; cech charakterystycznych tekstów audiodeskrypcji do różnych rodzajów filmów, np. czarno-białych czy przyrodniczych; stosowania audiodeskrypcji w przypadku obcojęzycznych filmów z lektorem; wpływu języka, w którym tworzona jest audiodeskrypcja, na jej ostateczny kształt; a także odniesień do wewnętrznego zróżnicowania grupy odbiorców audiodeskrypcji z punktu widzenia audiodeskryptora. Aby uzyskać odpowiedzi na postawione pytania, autorka pracy zanalizowała fragmenty dziewięciu różnego rodzaju filmów z audiodeskrypcją. Znalazły się wśród nich trzy polskojęzyczne filmy fabularne, w tym dwa czarno-białe, dwa anglojęzyczne filmy z audiodeskrypcją w języku angielskim, trzy polskojęzyczne filmy przyrodnicze, oraz zapis występu Zespołu Pieśni i Tańca Mazowsze. Część teoretyczna pracy składa się z ośmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy, „audiodeskrypcja i metody” przedstawia w zarysie pojęcie i definicje audiodeskrypcji, zwłaszcza polskojęzyczne, a także ich porównanie i ewentualne sugestie co do ich uzupełnienia. W tym rozdziale podjęta jest także próba wstępnej klasyfikacji metod audiodeskrypcji i podział na dwie główne grupy, tj. „metody wynikające z obiektywnej natury technicznej deskrybowanych elementów wizualnych”, czyli sposoby dostosowywania tekstu audiodeskrypcji do ograniczeń natury technicznej, „metody wynikające z subiektywnej natury audiodeskryptora”, czyli wszelkie decyzje autora tekstu audiodeskrypcji, dotyczące tego, co opisać, a czego nie. Rozdział drugi, „przekład audiowizualny a audiodeskrypcja” zawiera ogólną charakterystykę przekładu audiowizualnego z umieszczeniem audiodeskrypcji w jego kontekście. Opisane są dubbing, podpisy oraz wersja z lektorem, każde z nich z odniesieniem i możliwym zastosowaniem wraz z audiodeskrypcją, takim jak użycie audiodeskrypcji w obcojęzycznych filmach z lektorem. Poruszone są także zagadnienia związane z ograniczeniami technicznymi wspólnymi dla przekładu audiowizualnego i audiodeskrypcji. Rozdział trzeci „wzrok, słuch i słowo” uwzględnia kwestie takie jak rola zmysłu wzroku w życiu człowieka, sytuacja w przypadku braku tego kluczowego zmysłu, kompensacja werbalna, oraz rola audiodeskrypcji jako specyficznego rodzaju przekładu – intersemiotycznego – przekładu obrazu na dźwiękowy przekaz słowny, narzędzia pośredniczącego pomiędzy sytuacją wizualną a osobą niewidomą. Osoby niewidome są przedstawione jako szczególna grupa odbiorców, którą mimo wewnętrznego zróżnicowania należy traktować jako grupę jednolitą, bo tworzy się jeden tekst audiodeskrypcji. W rozdziale czwartym pt. „sytuacja audiodeskrypcji” przedstawiona jest krótka historia audiodeskrypcji na świecie i jej sytuacja w Polsce. Widać tu wyraźną przepaść w tradycji stosowania tej techniki, która w naszym kraju jest wciąż mało znaną nowością, ciekawostką i mimo zwiększającej się liczby filmów z audiodeskrypcją, wiele jest jeszcze do zrobienia. W rozdziale piątym: „rodzaje, zasady tworzenia, autor audiodeskrypcji” opisane są trzy podstawowe typy audiodeskrypcji – audiodeskrypcja na potrzeby ekranu, w przedstawieniach na żywo oraz w sztukach wizualnych, Możliwe zastosowania audiodeskrypcji są bardzo szerokie, niekiedy nawet zaskakujące. Trzeba bowiem podkreślić, że audiodeskrypcja stosowana jest nie tylko dla potrzeb ekranu. Audiodeskrypcja to opis słowny wszystkich elementów wizualnych otaczającego świata, którego osoby z defektem wzroku nie mogą zobaczyć, a nie tylko programów telewizyjnych i filmów. Ten aspekt uwzględnia definicja Gajek i Szarkowskiej (2013: 107), wedle której audiodeskrypcja to „specjalna narracja przeznaczona dla osób niewidomych i słabowidzących dodawana do filmów, przedstawień teatralnych, operowych, wydarzeń sportowych itp.”. Tym sposobem audiodeskrypcję stosować można np. przy nauce jazdy na nartach. Przedstawione są także etapy powstawania audiodeskrypcji, ogólne zasady i wytyczne dotyczące jej tworzenia. I wreszcie – omówiona jest rola audiodeskryptora jako szczególnego rodzaju pośrednika, specyficzne problemy związane z jego pracą, oraz cechy i umiejętności jakie powinien on posiadać, które mają bezpośrednie przełożenie na stosowane przez niego metody. Rozdział szósty, „audiodeskrypcja na potrzeby ekranu” skupia się w głównej mierze na audiodeskrypcji filmowo-telewizyjnej, poruszając kwestie takie jak tworzenie audiodeskrypcji na potrzeby filmu i telewizji, techniczne aspekty nadawania audiodeskrypcji, ale nawiązując także do audiodeskrypcji w przedstawieniach na żywo, ponieważ takie w telewizji też się pojawiają. Rozdział siódmy, „informacje dodatkowe i prognozy” wspomina o pozostałych rodzajach audiodeskrypcji, konfrontacji audiodeskrypcji z audiobookami, czyli książkami mówionymi, oraz o potencjalnych możliwościach i zastosowaniach audiodeskrypcji, takich jak umożliwienie widzom dotarcia do konkretnych scen z filmu dzięki odpowiednim programom komputerowym, czy nawet odnalezienie filmu czy programu o interesującej nas tematyce po wprowadzeniu komendy głosowej, które to rozwiązania wymieniane są przez Salwaya (2007:168-169). Ostatni (ósmy) rozdział części teoretycznej – „audiodeskrypcja a postrzeganie” – spina w klamrę poprzednie rozdziały, przedstawia metody audiodeskrypcji w kontekście unikalności postrzegania zmysłowego każdego z nas. Poruszana jest kwestia interesujących zbieżności pomiędzy tą techniką a synestezją (czyli wrażeniami międzyzmysłowymi) i metaforą. Omówione są także odniesienia do redundancji czyli nadmiaru (tu: nadmiaru tekstu), obiektywizmu, neutralności, natłoku informacyjnego i komfortu odbioru audiodeskrypcji. I wreszcie, pojawia się także temat muzyki jako elementu wzmacniającego przekaz wizualny oraz werbalny filmu ze zwróceniem szczególnej uwagi na fakt, że muzyka oraz audiodeskrypcja należą do tej samej warstwy filmu – warstwy dźwiękowej – i muszą być ze sobą w odpowiedni sposób zgrane. Część praktyczna pracy składa się z czterech obszerniejszych rozdziałów i opiera się na analizie fragmentów filmów z audiodeskrypcją (fabularnych i niefabularnych). Analiza dotyczy fragmentów dziewięciu różnego rodzaju filmów z audiodeskrypcją (pięciu fabularnych, w tym – co ważne – dwóch czarno-białych, oraz niefabularnych – trzech filmów przyrodniczych oraz jednego, będącego zapisem przedstawienia muzyczno-tanecznego) pod kątem unikalności postrzegania zmysłowego autora tekstu audiodeskrypcji i jej wpływu na proces tworzenia samej audiodeskrypcji, związanego z doborem określonych metod. Oprócz tego, w ramach uzupełnienia tematu, szczegółowej analizie poddane są teksty audiodeskrypcji do dwóch fotografii z audiodeskrypcją (przygotowaną specjalnie dla celów niniejszej pracy przez wolontariuszy poznających tajniki tej techniki). Analiza pięciu opisów zdjęcia pierwszego oraz trzech opisów zdjęcia drugiego dokonana jest pod kątem elementów wskazujących na fakt, jak indywidualne postrzeganie sytuacji wizualnej przez audiodeskryptora wpływa na wytwarzany przez niego produkt – tekst, a także na ile ów tekst pozostawia furtkę do interpretacji oryginalnego elementu wizualnego przez osobę niewidomą. Rozdział pierwszy, „metody audiodeskrypcji w wybranych filmach fabularnych” zawiera analizę fragmentów tekstów audiodeskrypcji w pięciu filmach fabularnych, trzech polskojęzycznych: „Wino truskawkowe”, „Miasto nieujarzmione”, „Nieznany”, oraz dwóch anglojęzycznych, znanych w Polsce pod tytułami „Dom nad jeziorem” oraz „Ostatnia piosenka” z oryginalną anglojęzyczną audiodeskrypcją. Uderzające było to, że analizowane filmy polskie, które należały do 28 istniejących wówczas filmów z polską audiodeskrypcją, są mało znane szerszemu odbiorcy, a ich wartość artystyczna i historyczna jest dyskusyjna. Dwa z nich to filmy kilkudziesięcioletnie i czarno-białe, natomiast filmy anglojęzyczne to duże, nowe i popularne produkcje. Poruszane są tu zagadnienia nakładania się na siebie kilku warstw dźwięku, łącznie z warstwami dialogów, co daje zielone światło użyciu audiodeskrypcji w obcojęzycznych filmach z lektorem. W tym kontekście opisany jest także problem tłumaczenia na język polski gotowych audiodeskrypcji anglojęzycznych, ze zwróceniem uwagi na fakt, iż tekst anglojęzyczny w wyniku przekładu na język polski rozrasta się, a oprócz tego w audiodeskrypcji w szczególnym stopniu wykorzystywana jest wyjątkowa plastyczność języka angielskiego, czyli stosowanie takich konstrukcji, aby w małej objętości tekstu znalazło się dużo informacji. Mimo że stanowiłoby to wyzwanie dla tłumacza, warto byłoby sięgać po anglojęzyczne teksty audiodeskrypcji, ponieważ znacznie rozszerzyłoby to pulę dostępnych filmów o wartościowe produkcje. Rozdział drugi, „metody audiodeskrypcji w wybranym filmie niefabularnym” dotyczy analizy tekstu audiodeskrypcji do zapisu występu zespołu muzyczno-tanecznego – „Mazowsze. Z piosenką przez świat. Poza ciszą i ciemnością”. Tutaj w audiodeskrypcji mamy do czynienia z dublowaniem i uzupełnianiem informacji przekazywanych przez narratora, ponieważ film ten ma narrację zamiast dialogów. Dodatkową warstwę tekstową stanowią piosenki, na które miejscami nakłada się audiodeskrypcja, co częściowo stoi w sprzeczności z wytycznymi dotyczącymi jej tworzenia. Rozdział trzeci, skonstruowany podobnie do dwóch poprzednich, to „metody audiodeskrypcji w wybranych filmach przyrodniczych” („Moczary i uroczyska”, „Na skraju lasu”, oraz „Rok w puszczy”). Tutaj ponownie mamy do czynienia z narracją zamiast dialogów, a pomiędzy fragmenty narracji wplatany jest tekst audiodeskrypcji. Ponieważ wartość filmów przyrodniczych polega na walorach edukacyjnych zawartych w narracji, ilustrowanej obrazem, audiodeskrypcja musi zostać wpleciona w taki sposób, by niepotrzebnie nie powtarzać informacji już przekazanych, a odnosić się jedynie do tego co dzieje się „tu i teraz”. Na tym polega podstawowa różnica pomiędzy narracją a audiodeskrypcją, która jest łatwo zauważalna nawet przy dość powierzchownej analizie samych tekstów. Narracja zawiera informacje wykraczające poza prezentowany obraz, wpisując go w szerszy kontekst, audiodeskrypcja opisuje wyłącznie obraz. Ostatni (czwarty) rozdział pracy to „analiza materiałów dodatkowych”, czyli wspomnianych opisów dwóch własnych zdjęć, wykonanych specjalnie na potrzeby niniejszej pracy. Różne teksty audiodeskrypcji, które zostały przygotowane do tych samych zdjęć, znakomicie ilustrują subiektywizm w ocenie sytuacji wizualnej przez autora audiodeskrypcji. Na koniec opisana jest szczególna relacja pomiędzy audiodeskryptorem a odbiorcą jego tekstu, przejście od ogółu odbiorców, poprzez grupy odbiorców, po konkretnych odbiorców, oraz wpływ założeń autora tekstu na metody audiodeskrypcji przekładające się na ostateczny kształt tekstu audiodeskrypcji.