Władza rodzicielska w prawie francusko-polskim w XIX w.

Na dzieje stosunków prawnych między rodzicami a dziećmi w krajach Zachodu najsilniejszy wpływ wywarły przemiany społeczno-kulturowe epoki Oświecenia, do których we Francji dodatkowymi impulsami stały się postulaty i reformy Wielkiej Rewolucji. Próbą kompromisu między dawnymi tradycjami a ideami oświeceniowymi były rozwiązania przyjęte we francuskim Code civil, który zaczął obowiązywać na gruncie polskim jako Kodeks Napoleona (KN) na początku okresu zaborów. Mimo początkowych sprzeciwów, u schyłku epoki napoleońskiej doszło na ziemiach polskich do utrzymania w mocy francuskiego ustawodawstwa cywilnego "non ratione imperii, sed imperio rationis", zaś nowelizacja jego przepisów doprowadziła do stworzenia specyficznej konstrukcji prawa francusko-polskiego. Władza rodzicielska we francusko-polskim Kodeksie Cywilnym Królestwa Polskiego (KCKP) stanowiła więc połączenie przedrozbiorowych tradycji w zakresie kształtowania i pojmowania stosunków wewnątrzrodzinnych z elementami napoleońskiej "puissance paternelle" wywodzącej się ze starożytnej "patria potestas", wczesnośredniowiecznych zwyczajów oraz reform Ancien Régime’u i Wielkiej Rewolucji. Stanowiące przedmiot niniejszej rozprawy zestawienie francuskiego pierwowzoru z przepisami KCKP ukazuje odmienność myślenia polskich kodyfikatorów pierwszej połowy XIX w. na temat kształtowania stosunków między rodzicami a dziećmi. Inaczej niż KN, KCKP przyznawał bowiem władzę rodzicielską nie tylko ojcu, lecz obydwojgu rodzicom, wprowadzał inne zasady wykonywania władzy rodzicielskiej poprzez odebranie ojcu prawa stosowania tzw. środków poprawy i wprowadzenie tzw. środków karności domowej, ustanawiał nieznane w KN sankcje za nadużycie władzy rodzicielskiej, względnie polepszał sytuację dzieci pozamałżeńskich, ułatwiał poszukiwanie macierzyństwa oraz nakazywał otaczać opieką nie tylko uznane dzieci nieślubne, ale także dzieci nieuznane, w tym pochodzące ze związków cudzołożnych i kazirodczych. Choć wiele problemów i dylematów w zakresie stosunków wewnątrzrodzinnych pozostało nierozwiązanych w XIX wieku, porównanie między napoleońskim ustawodawstwem cywilnym a francusko-polskim KCKP wypada raczej na korzyść polskiej kodyfikacji. Francusko-polskie prawo cywilne i jego nauka, a także rozwój doktryny i orzecznictwa sądowego w drugiej połowie XIX stulecia urosły zarazem do rangi wręcz symbolu odrębności ziem polskich w ramach rosyjskiego imperium oraz przede wszystkim łączności polskiej kultury prawnej ze spuścizną Zachodu. Funkcjonowanie francusko-polskiego ustawodawstwa cywilnego nie opierało się wyłącznie na wzorcach francuskich, lecz wykorzystywało wiele doświadczeń własnych, często przeciwnych zamysłom francuskich kodyfikatorów i teoretyków kodyfikacji napoleońskiej. Tym niemniej, napoleońskie przepisy prawa cywilnego obowiązywały na ziemiach centralnej Polski przez blisko sto czterdzieści lat w brzmieniu francuskim ze względu na brak autentycznego przekładu na język polski, zaś ostatnie z nich uchylono w czasach Polski Ludowej w 1946 roku. Kres obowiązywania ustawodawstwa napoleońskiego w Polsce nie oznaczał zerwania z konstrukcjami wypracowanymi na jego podstawie. Ślady cywilnego ustawodawstwa napoleońskiego pozostały wyraźne bowiem m.in. nie tylko w sposobie formułowania przepisów, ale także w dyspozycjach inspirowanych rozwiązaniami francuskimi oraz w pojmowaniu niektórych idei ukształtowanych w doktrynie na podstawie doświadczeń francuskich.