Mind, Brain, and Literature: The Fiction of Iain (M.) Banks

W swojej twórczości literackiej, Iain (M.) Banks zawsze skupia się na kreacji i prezentacji bohaterów – ich myśli, uczuć, zachowań oraz ich tożsamości. Jednak, mimo iż krytycy zaznaczają istotność kreacji postaci w fikcji Banksa, dotychczasowa krytyka skupia się przede wszystkim na strategiach narracyjnych wykorzystywanych przez pisarza, a rzadko na jego zainteresowaniu człowiekiem. Swoista „celebracja człowieka”, którą Farah Mendlesohn (2005) przypisuje twórczości Banksa, zachęciła mnie do zbadania, co to człowieczeństwo oznacza, i z czym się wiąże w jego twórczości. Aby osiągnąć swój cel, postanowiłam skorzystać z interdyscyplinarnej metody badawczej - wykorzystuję w moim studium literaturoznawczym teksty wywodzące się z dziedzin neuronauk i nauk kognitywnych. Ta decyzja była pochodną wysnucia trzech powiązanych ze sobą wniosków na temat twórczości Banksa: po pierwsze, pisarz skupia się głównie na człowieku; po drugie, zgłębia silnie zakorzenione w kulturze pojęcia i metafory związane z człowieczeństwem (m.in. z emocjami, pamięcią, czy świadomością); po trzecie, Banks jest zwolennikiem poszukiwania ogólnych zasad i wzorców zamiast koncentrowania się na studium przypadku. Traktuję twórczość literacką Iaina (M.) Banksa jako podstawę mojej pracy badawczej. Rozprawa zawiera więc interpretacje fragmentów prozy Banksa – zarówno tej głównego nurtu, jak i tej wydawanej jako fantastyka naukowa. W procesie interpretacji tekstów literackich korzystam z tekstów naukowych. Metoda ta pozwala mi na rezygnację z krytyki rodzajowej i analiz stylistycznych na rzecz holistycznej analizy twórczości Banksa - ze szczególnym uwzględnieniem idei i tematów, które Banks niestrudzenie porusza. Jako że głównym zainteresowaniem pisarza jest człowiek – a właściwie rzecz biorąc, jego umysł – nauki o mózgu i umyśle są w tym kontekście szczególnie przydatne. Udowadniam, że poprzez skupienie się na różnych procesach mentalnych – na przykład na tych, które odpowiadają za pamięć, emocje, czy pojawienie się świadomości, Banks konstruuje holistyczny obraz człowieka. Na wybór takiej, a nie innej metody badawczej, duży wpływ miała praca Stevena Shavira pod tytułem Discognition (2016), w której to Shaviro zestawia fikcję literacką z tekstami z dziedzin neuronauk, psychologii oraz filozofii. Moja praca składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym skupiam się na pamięci i wyobraźni rozumianych jako wzajemnie zależne zdolności ludzkiego umysłu. W drugim rozdziale omawiam podejście Banksa do myślenia religijnego i do strachu przed śmiercią. W trzecim rozdziale analizuję fenomen świadomości i tożsamości. W czwartym rozdziale koncentruję się na różnicach oraz podobieństwach między czującymi maszynami a biologicznymi organizmami w uniwersum Kultury. Analiza tematów regularnie poruszanych przez Banksa (takich jak pamięć, wyobraźnia, religia, nieśmiertelność czy świadomość), a także zbadanie jego podejścia do organizmów i maszyn, doprowadza mnie do konkluzji, że cała twórczość literacka Banksa podszyta jest próbą odpowiedzi na pytanie, czym jest człowieczeństwo. Według Banksa, odpowiedzią jest poznawczo-mentalna umiejętność tworzenia narracji. W twórczości Banksa ludzkie mentalne procesy przyczyniają się do wyłonienia się wyjątkowej i kluczowej zdolności do tworzenia opowieści i dzielenia się nimi.

Iain (M.) Banks never refrains from focusing on his characters: their thoughts, feelings, behaviour, and identity. While critics acknowledge the importance of character-building within Banks’ fiction, existing criticism on Banks is heavily oriented on the narrative strategies he is using, and rarely focuses on the writer’s preoccupation with the “celebration of the human” emphasised by Farah Mendlesohn (2005). The phenomenon Mendlesohn pinpointed became my primary point of interest, encouraging me to investigate what being human means within Banks’ oeuvre. In order to achieve my aim, I decided to follow an interdisciplinary method which incorporates within my literary study texts originating from the fields of neuro- and cognitive sciences. This decision grew out of three interconnected observations: Banks is predominantly focused on the human; he is often investigating deeply culturally-established terms and metaphors associated with the human being (such as the ones associated with emotions, memory, or consciousness); and he is in favour of seeking universal laws and schemes -instead on concentrating upon the specific. Thus, I treat Iain (M.) Banks’ fiction as the groundwork of my discussion, which includes close readings of the relevant parts of his works: both mainstream and science fiction. I use scientific texts within my literary study as a key, which allows me to not indulge in genre criticism or stylistic discussions, but to approach Banks’ oeuvre as a unified whole, focusing on persistent ideas and themes which Banks continues to explore. As Banks’ main area of focus is the human being - or, as I shall argue, the human mind – brain and mind sciences are particularly useful. I am postulating that by paying close attention to the different brain-based processes, such as the ones responsible for memory, emotions or consciousness, Banks aims for providing an integrative perspective of the human being. In terms of the cross-disciplinary approach I am using, I am indebted to Steven Shaviro, whose Discognition (2016) has been an example of how fiction can be put together with neuroscience, psychology, and philosophy. My analysis is divided into five chapters. I begin the discussion of Banks’ fiction with a chapter on memory and imagination perceived as interconnected faculties of the mind. In the second chapter I discuss Banks’ ideas concerning the cognitive nature of religious thinking and the fear of death. In the third chapter I analyse the concept of consciousness and that of the self. In the fourth chapter I focus on the differences separating - and similarities connecting - the Culture’s sentient machines with the panhuman citizens. The investigation of memory and imagination, religion, immortality and consciousness, as well as the discussion of the cognitive parallels between humans and machines in Banks’ novels, leads me to a conclusion that there is one question underlying Banks’ literary output: What is humanness? The answer is, according to Banks, the cognitive capacity for language, and, hence, for storytelling. I argue that for Banks, human cognitive powers amount to this unprecedented ability for the creation and sharing of stories.