Gabinety osobliwości w literaturze drugiej połowy XIX wieku. Obecność i konteksty

Temat gabinetów osobliwości jak dotąd cieszył się zainteresowaniem przede wszystkim badaczy kultury i literatury renesansu, zwłaszcza historyków sztuki zajmujących się dziejami kolekcjonerstwa europejskiego. Jest to zrozumiałe o tyle, że epoka kultury ciekawości była czasem, w którym powstawały pierwsze wunderkamery erudytów. W pracy przyjmuję założenie, że w XIX wieku, a zwłaszcza w jego drugiej połowie, zaistniały warunki do ponownego rozwoju tej formy ekspozycji, która ze sfery arystokratycznych kolekcji przeniosła się przede wszystkim do kultury popularnej i literatury. Celem mojej rozprawy jest opisanie i poddanie interpretacji różnych form obecności gabinetów osobliwości w literaturze drugiej połowy XIX wieku w kontekście kulturowym. Gabinet osobliwości rozumiem jako kolekcję przedstawiającą pomniejszony obraz świata, której konstrukcja zasadza się na przekonaniu, że uniwersum najlepiej reprezentuje to, co unikatowe, rzadkie, osobliwe. Stawiam tezę, że zainteresowanie osobliwościami było konsekwencją wartości wyznawanych przez XIX-wieczną formację kulturową oraz umożliwiało badanie i opisywanie zagadnień pozornie znajdujących się poza obszarem refleksji pozytywizmu, naturalizmu czy scjentyzmu. Przyjmuję, że „osobliwość” jest pojęciem funkcjonalnym w takim znaczeniu, że więcej niż o przedmiocie, mówi o oglądającym, dlatego z jednej strony badam, w jaki sposób XIX-wieczni autorzy przedstawiali swoją epokę za pomocą figury gabinetu osobliwości, z drugiej – rekonstruuję opowieści, które wyłaniają się z aktu patrzenia na to, co osobliwe. Niniejsza praca wpisuje się w kulturową historię literatury zarówno poprzez zakres tematyczny, jak i zróżnicowane instrumentarium badawcze, na które składają się narzędzia stosowane przez literaturoznawstwo, kulturoznawstwo i historię sztuki. Wśród analizowanych utworów znalazły się zarówno powieści, jak i opowiadania, opisy podróży, traktaty filozoficzne, naukowe i popularnonaukowe ukazane na tle przewodników turystycznych oraz artykułów prasowych. Kontekstem dla polskich tekstów są odpowiednio wybrane utwory literatury obcej. Konstrukcja pracy oddaje różne etapy obiegu osobliwości w kulturze i literaturze. W pierwszym rozdziale poddaję interpretacji teksty podróżnicze powiązane z realnie istniejącymi kolekcjami osobliwości. Ich autorami są zarówno pisarze (Józef Ignacy Kraszewski, Sygurd Wiśniowski), jak i uczeni (Karol Darwin, Konstanty Jelski, Benedykt Dybowski) oraz kolekcjonerzy (Michał Tyszkiewicz). Sprawdzam, w jaki sposób badali i opisywali napotkane osobliwości, a zebrane przez nich eksponaty zestawiam z atrakcjami turystycznymi (w rozumieniu Deana MacCannella) i pamiątkami (w rozumieniu Anny Wieczorkiewicz). W rozdziale drugim i trzecim koncentruję się na przedstawionych w literaturze miejscach (w rozumieniu Elżbiety Rybickiej), w których badano, eksponowano i sprzedawano osobliwości, czyli odpowiednio: gabinetach naukowych (m.in. Sartor Resartus, Niewidzialny, Mistrz Twardowski, Xiądz Faust, ale też realne laboratoria Tesli, Szczepanika i Ochorowicza), prywatnych (m.in. Kuzyn Pons, Pan Major, The Spoils of Poynton) oraz magazynach osobliwości (m.in. Magazyn osobliwości, Lalka, Jaszczur, Złota czara). Interpretacje podporządkowane są trzem podstawowym perspektywom: praktyki, poetyki i polityki (wg Susan Pearce) zbierania, pokazywania i oglądania osobliwości. Zaprezentowane w tekstach eksponaty czytam, wzorem kolekcjonerów, metonimicznie (wg Elaine Freedgood). O ile w pierwszych trzech rozdziałach koncentruję się przede wszystkim na osobliwych rzeczach, o tyle ostatni rozdział poświęciłam osobliwościom ludzkim, wystawianym w gabinetach, które należały do wielkomiejskiej kultury atrakcji (od panoptikum po seanse spirytystyczne). Sprawdzam, jakie sensy nadawano ludzkim ciałom w różnych dyskursach, w które wpisywane były osobliwości (wg Anny Wieczorkiewicz). Interpretowane teksty potwierdzają szeroką obecność gabinetów osobliwości w XIXwiecznej literaturze i kulturze oraz żywe zainteresowanie tym, co niezwykłe, niepoznane, niewidzialne. Osobliwość, która podlega oglądowi, badaniu, eksperymentom, umożliwia wprowadzenie „niezwykłości” charakterystycznych dla fantastyki w przestrzeń realizmu, znosząc tym samym ostrą granicę między idealizmem a materializmem, religią a nauką, faktem a cudem; staje się katalizatorem nowoczesności. Przedstawione kolekcje generują własne opowieści o wieku XIX, wpisujące się w poetykę osobliwości, która operuje specyficznymi: środkami wyrazu, konstrukcją narracji i formą tekstu. Wśród opowieści odczytanych z literackich gabinetów osobliwości na plan pierwszy wysuwają się te o powszechnym powinowactwie, o melancholii i utopii oraz o nowoczesnej normie. To jednocześnie opowieści silnie uwikłane w dyskurs klasowy, narodowy i konsumpcyjny. Poprzez eksponowanie osobliwości silnie akcentują, co jest uznawane za normalne, jednak normalność nie stanowi tu atrakcyjnego wzorca. Kontakt z osobliwym umożliwia emancypację ze sztywnych ram społeczeństwa mieszczańskiego i uczestnictwo w kulturze tworzonej przez geniuszy i ekscentryków: podróżników, artystów, uczonych i kolekcjonerów. W swojej pracy chciałam pokazać, że zwrot ku osobliwościom następuje w czasach intensywnego rozwoju nauki, techniki, nowych odkryć, które podkopują dotychczasowe paradygmaty i denaturalizują dotychczasowy obraz świata. Osobliwości pomagają ten obraz na powrót pozszywać w całość, tworząc pomost między przeszłością, nowoczesnością i przyszłością.

So far, cabinets of curiosities have been studied mainly by researchers of Renaissance culture and literature, especially art historians dealing with the history of European collecting. This is understandable, because the age of curiosity was the time when the first erudite wunderkammers were created. In my dissertation, I assume that in the nineteenth century, and especially in its second half, the conditions arose for the re-development of this exhibition form, which in turn entailed its transference from an organising principle of aristocratic collections to the contexts of popular culture and literature. The aim of my dissertation is to describe and interpret the various manifestations of cabinets of curiosities in the literature and cultural context of the second half of the 19th century. I understand cabinets of curiosities as collections presenting a microcosm, the design of which is based on the belief that the universe is best represented by those things that are unique, rare, and peculiar. I argue that the interest in curiosities was a consequence of the values which permeated the cultural formations of the nineteenth-century and functioned so as to enable exploration and description of issues which seemingly neither positivism, naturalism nor scientism were capable of reflecting. I assume that "curiosities" is a functional concept, in the sense that it describes the viewer rather than the object. From this point of view I study both how nineteenth-century authors portrayed their epoch using this figure, and the kinds of stories we can reconstruct from examining curiosities. This work is part of the cultural history of literature both in the sense of its thematic scope and the diverse research instruments it deploys. Among the latter are tools used by literary studies, cultural studies, and the history of art. Works that inform the analysis include novels as well as short stories, travel descriptions, philosophical treatises, scientific and popular science texts, tourist guides and newspaper articles. Foreign literature provides the context for the Polish texts studied. 1 The structure of the work reflects various aspects of the circulation of curiosities in culture and literature. In the first chapter, I interpret travel texts related to real-life collections of curiosities. Their authors included writers (Józef Ignacy Kraszewski, Sygurd Wiśniowski), explorers (Karol Darwin, Konstanty Jelski, Benedykt Dybowski), and collectors (Michał Tyszkiewicz). I inquire into how they researched and described the curiosities they encountered, and how the exhibits they collected were related to tourist attractions (Dean MacCannell) and souvenirs (Anna Wieczorkiewicz). In the second and third chapters, I focus on the places presented in the literature (Elżbieta Rybicka) in which the curiosities were studied, exhibited and sold: scientific cabinets (including Sartor Resartus, Niewidzialny, Mistrz Twardowski, and Xiądz Faust, but also real Tesla, Szczepanik and Ochorowicz laboratories), private collections (including Cousin Pons, Pan Major, and The Spoils of Poynton) and magazines of curiosities (including The Old Curiosity Shop, Lalka, The Skin of Sorrow, and The Golden Bowl). I examine the texts from three basic perspectives: the practice, poetics and politics (Susan Pearce) of collecting, and the showing and watching of curiosities. In common with the collectors, I read the exhibits presented in the texts metonymically (Elaine Freedgood). While in the first three chapters I focus primarily on things, the last chapter is about human curiosities, exhibited in the cabinets that belonged to the metropolitan culture of attractions (from the panopticus to the spiritualistic séances). I examine the significances that have been attributed to human bodies in the various discourses in which curiosities were embedded (Anna Wieczorkiewicz). The interpreted texts confirm the widespread presence of curiosity cabinets in 19thcentury literature and culture, and a vivid interest in what is unusual, unknown, or invisible. The curiosities examined enabled and facilitated the introduction of that "uniqueness", characteristic of speculative fiction, to the realm of realism, thereby abolishing the sharp boundary between idealism and materialism, religion and science, fact and miracle; they became a catalyst for modernity. The presented collections tell their own stories about the nineteenth century, using the poetics of curiosities, which operates with specific means of expression, narrative construction, and textual forms. Among the stories from the literary cabinets of curiosities, there are those inspiring universal affinity, evoking melancholy and utopia, and embodying modern norms. At the same time, these stories are enmeshed in class, national and consumer discourses. Although by displaying curiosities, that which is to be considered normal is strongly signalled, normality nevertheless does not here assume an attractive guise. Contact with curiosities allows 2 emancipation from the rigid framework of bourgeois society and participation in culture created by geniuses and eccentrics: travellers, artists, explorers and collectors. In my dissertation, I show that the turn to curiosities takes place in a time marked by the rapid development of science and technology, and new discoveries that shake the existing paradigms and denature the current image of the world. Curiosities help this image to be sewn back together, creating a bridge between the past, modernity and the future.