Język polski ksiąg sądowych XVI–XVII w. z Ukrainy Prawobrzeżnej. Leksyka prawnicza

Celem rozprawy jest charakterystyka języka ksiąg grodzkich i ziemskich sądów Wołynia, Kijowszczyzny, Podola i Bracławszczyzny XVI i XVII w. w zakresie funkcjonowania w tych zabytkach leksyki prawniczej polskiej oraz zapożyczonej (głównie z łaciny). Ramy chronologiczne pracy są uwarunkowane względami historyczno-kulturalnymi. Po Unii Lubelskiej (1569 r.) w kancelariach ziem włączonych do Rzeczypospolitej (województwa wołyńskie, bracławskie i kijowskie) funkcję języka oficjalnych dokumentów zaczął pełnić język polski. Bez względu na formalne zachowanie przez kancelarie miejskie prawa do prowadzenia dokumentacji w języku „ruskim”, język polski zaczął aktywnie przenikać do tej dziedziny życia społecznego na Prawobrzeżu. Jednakże generalnie w dokumentach z Ukrainy z 2. połowy XVI w. język polski występuje głównie w postaci nielicznych zapożyczeń w tekstach ukraińskich. Od końca XVI w. (zależnie od sądu) w tym języku są spisywane główne części zapisek sądowych oraz całe zapiski i księgi. Dwujęzyczność staje ważnym warunkiem kształtowania się zasobu terminologicznego w ukraińskich kancelariach tego okresu. Praca oparta jest przede wszystkim na materiałach dotychczas nie zbadanych rękopiśmiennych zabytków z Owrucza, Żytomierza, Włodzimierza i Latyczowa pisanych po polsku i ukraińsku oraz po łacinie od końca XVI do drugiej połowy XVII w. Do analizy zostay wybrane następujące księgi: księgę grodzką owrucką z 1678 r., grodzką owrucką z 1688 r., grodzką żytomierską z 1635-1644 r., grodzką włodzimierska z 1587 r., grodzką włodzimierską z 1597 r., ziemską włodzimierską z 1594 r., ziemską włodzimierską z 1603 r., ziemską włodzimierską z 1609 r., grodzką latyczowską z 1664 r., grodzką latyczowską z 1665-1666 r. Są to czystopisy (pierwopisy nie zachowały się). Rękopisy ksiąg znajdują się w zbiorach Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego w Kijowie. Zapisy zawarte w księgach dotyczą przede wszystkim sądownictwa (skargi, zeznania, protesty, manifestacje, apelacje, przysięgi) oraz spraw administracyjnych i gospodarczych (sprzedaż, kupno, podział dóbr, testamenty). Najciekawszego materiału językowego dostarczają zeznania świadków i testamenty, gdyż są one pisane językiem bliskim dawnemu językowi potocznemu Kresów południowo-wschodnich. Polszczyzna takich zapisów często zawiera w sobie elementy gwarowe, regionalne, związane z wpływami ukraińskimi. Polszczyzna ksiąg jest zasadniczo poprawna i na ogół nie odbiega od ówczesnego uzusu języka polskiego. Wpływy ukraińskie, które zostały w nich odnotowane są nieliczne i są to głównie wpływy fonetyczne. Niektóre z nich odzwierciedlają ukraińskie cechy dialektalne, takie jak przejście *ě / ė > i w pozycji nieakcentowanej (dzidzicznej, kaliczyli, wiedzic), a także *ě > e pod akcentem (wieder), stwardnienie spółgłoski r (kremenieckimi, kalendara, troch) i in. Nieliczne zapożyczenia leksykalne – to leksyka wcześniej przyswojona i dobrze znana polszczyźnie kresowej. Mimo współistnienia dwóch języków w ramach jednej kancelarii oraz umiejętności posługiwania się przez pisarzy obydwoma językami, polskojęzyczne zapiski z niektórych ksiąg są w ogóle pozbawione wpływów ukraińskich – tak jest na przykład w księgach ziemskich włodzimierskich z 1594 i 1603 r. Ze względu na obfitość w badanych tekstach leksyki łacińskiej, która kształtowała w pewien sposób ówczesny język prawniczy, przedmiotem pracy stało słownictwo związane z prawem i sądownictwem. Najważniejszym zadaniem badawczym było przedstawienie tego słownictwa z punktu widzenia współfunkcjonowania w stylu urzędowo-kancelaryjnym ukraińskiego Prawobrzeża trzech języków: polskiego, łaciny i ukraińskiego, a także pokazanie proporcji w używaniu wyrazów polskich i łacińskich, które stanowią w tekstach ksiąg paralelizmy terminologiczne. Będzie to wskazówka dla poznania procesu kształtowania się terminologii polskiej w sądach na Ukrainie Prawobrzeżnej. Obfitość i niejednorodność zasobu nazewnictwa w zakresie prawa i sądownictwa w badanym okresie doprowadziła do zjawisk synonimii i ekwonimii oraz paralelizmu terminologicznego. Za synonimiczne uważano terminy, które określają to samo pojęcie, są równoznaczne i pochodzą z jednego języka, np. zysk i dochód, ustępować prawo i wlewać prawo albo łacińskie dylacja i reces ‘odłożenie sprawy’, ufundowanie i deliberacja ‘postanowienie’ i in. Za ekwonimy uznano natomiast wyrazy, które pochodzą z różnych języków, ale mają takie samo znaczenie: zgoda – konsens, przysięga – jurament, dziedzictwo – sors i in. Dla wyróżnienia ekwonimów, które występują w obrębie jednej księgi, zostało wprowadzone określenie paralelizmu terminologicznego – są to wyrazy, które były znane i używane wymiennie przez pisarzy danej kancelarii. Na podstawie znaczeń kontekstowych terminy z badanych ksiąg sądowych przedstawiono w 10 polach semantycznych: instytucje sądowe; prawo i jego źródła; dokument urzędowy; proces sądowy; strony i ich zastępcy; procedura procesowa; finał przewodu sądowego; działania przeciw prawu; kara; prawo własności. Zbadanie funkcjonowania składników pól semantycznych w przestrzeni diachronicznej, czyli prześledzenie ich obecności w słownikach historycznych oraz słownikach nowszych, a także w pracach dotyczących rozwoju i kształtowania się stylu kancelaryjnego, dało możliwość sprawdzenia, które terminy stanowią kontynuację dawnych elementów terminologii prawniczej, które się zarchaizowały i wyszły z użycia, a które stanowią nowszy zasób nazewniczy w języku omawianych kancelarii. Przy opracowaniu terminologii prawniczej z tekstów zostało wyekscerpowano 757 jednostek leksykalnych. Wśród nich jest 327 wyrazów pochodzenia łacińskiego i połączeń wyrazowych zawierających wyrazy łacińskie, z których 138 posiada w tekstach odpowiedniki polskie. Pozostałe 430 jednostek stanowią samodzielne wyrazy polskie, które w tekstach prawniczych występują w charakterze terminów. Gromadzenie terminów w pola semantyczne pozwoliło na pokazanie współzależności pomiędzy poszczególnymi leksemami polskimi i łacińskimi. Przeanalizowanie liczby jednostek leksykalnych w poszczególnych polach semantycznych pokazało, że w większości pól semantycznych dominują wyrazy polskie; wyrazy łacińskie przeważają jedynie w polu dokument urzędowy; względnie jednakową liczbę wyrazów polskich i łacińskich obserwujemy w polu finał przewodu sądowego; najbardziej licznymi i rozbudowanymi są pola procedura procesowa, prawo własności i dokument urzędowy – liczą one powyżej stu jednostek leksykalnych. Z 757 opracowanych wyrazów około 40 nie poświadczają słowniki historyczne i opracowania leksyki prawniczej. Polszczyzna pisarzy kancelarii Ukrainy Prawobrzeżnej nie była jednolita pod względem terminologii prawniczej, podobnie jak to miało miejsce w Polsce centralnej. Kształtowanie się zasobu terminologicznego przesuwało dominantę w stronę posługiwania się terminologią prawniczą polską, jednak rola łaciny wciąż zajmuje mocną pozycję w tradycji nomenklatury prawa i sądownictwa. Łacina była dla pisarzy źródłem terminów, zwrotów i w pewnym stopniu podstawą do tworzenia poprawnego, odpowiadającego określeniu „prawniczy” dokumentu pisanego czy to po polsku, czy po ukraińsku.

The main goal of the thesis is the characteristic of the Polish and Latin law terminology which was functioning in the court books from the Volhynia, Podolia, Kyiv and Braclav regions in the XVI–XVII century. The particular task is the presentation of the vocabulary from the point of contacts and interferences of the Polish, Latin and Ukrainian languages in the chamber style of the Right-bank Ukraine. The chronological borders were considered by the historical and cultural terms. Polish became the second official language (the firs was Ukrainian) in the court chambers of the Ukrainian lands which were joined to the Polish Crown after the Lublin Union (1569). But in general Polish appeared in the Ukrainian documents mostly in the form of lexical borrowings. From the end of the XVI century the general parts of the court documents and even the whole documents and books were written in this language, which depended on the tradition of the different court chambers. Bilingualism became an important term of the law terminology forming in the Ukrainian chambers of the mentioned period. The research is based on the court books from Ovruch, Zhytomyr, Volodymyr and Letychiv, which were written in Polish-Ukrainian (Ovruch, Zhytomyr and Volodymyr) and Latin-Polish (Letychiv) from the end of the XVI century till the second half of the XVII century. Documents in those books generally are connected with the judicial (complaints, testimonies, protests, manifests, appellations, oaths), administrative and economic cases (sale, purchase, division of property, testaments). The testimonies of witnesses and testaments include the most interesting linguistic material – its language seems to be very close to the colloquial one of the Southern-Eastern Borderlands. Polish of those documents usually has the dialectal and regional elements, which are connected with the Ukrainian linguistic influences. For example the realization of the old *ě and ė as i in the unstressed position: dzidzicznej, kaliczyli, wiedzic; the realization of the old *ě as e in the stressed position: wieder; the velarization of the consonant r: kremenieckimi, kalendara, troch etc. The number of the lexical borrowings was few: sioło, kozak, grabież, duło, swieszczennik, boiarzy, hreczka, podaczki, tuteszny, hospody stanowne. The XVI–XVII century is the period of the legislative nomination development caused by the influence of the Roman law. From the XVI century the law terminology which was inherited from the Old Polish was competing with the borrowed Latin terminology. The last one appeared in the texts as both adaptations and quotations. Thus, from the end of the XVI century at least one Polish and one Latin word existed for nomination of one law concept, for example: prawo dziedziczne – prawo sukcesjonalne, zeznanie – testimonium, sprawa – akcja, pozwany – wokowany. Such pairs of the analogical terms of different origin are called the equonims. To distinguish the equonims which are functioning in one volume the modifier of the terminological parallelism was brought into circulation. Such words were known and used by writers of one chamber at the same time. In the different volume as the terminological parallels might function the whole groups of equonims or its elements, for example in the group of equonims zeznanie – atestacja, testimonium, rekognicja in such composition the terminological parallels existed only in the Letychiv court books, but in the other books the parallels were made of the group separate elements: zeznanie – rekognicja (the Ovruch Court Book 1678), zeznanie – testimonium (the Ovruch Court Book 1688), zeznanie – atestacja (the Zhytomyr Court Book 1635–1644). The particular goal of the research is to show the proportion in usage of the Polish and the Latin expressions, which are the terminological parallels in the court books. The law lexicon is semantically differentiated, that’s why the terminological parallelisms were analyzed in the distinct semantic fields such as: the law and its sources; the institutions of court; the court document; the lawsuit; the participants of the lawsuit; the procedure of the lawsuit; the ending of the lawsuit; the illegal actions; the punishments; the law of property. 757 lexical units were excerpted during the law terminology studying. Among them 327 expressions are of the Latin origin, 138 of them have its Polish equivalents. The other 430 units are the Polish expressions, which in the law contexts gain the terminological meanings. The quantitative analyses shows that in the most of semantic fields the Polish terminology dominates; Latin expressions dominate only in the court document field; relatively the same number of Polish and Latin expressions is observed in the ending of the lawsuit field; the lawsuit and the court document fields are the most numerous and complex – they consist of more than 100 lexical units. Approximately 40 expressions, which are presented in the thesis, are not certified in the historical vocabularies and in the law terminology studies of A. Zajda and I. Szczepankowska. In terms of law terminology the Polish language of the Ukrainian court chambers wasn’t homogeneous (as it took place in the Central Poland chambers). During the terminological lexicon development the dominant usage was shifting into the side of the Polish law terminology, but the role of Latin still occupied a strong position in the writing tradition of law and judicature. Latin for writers was a source of terminology, expressions and in some way it was the basis for creation of the correct law document, which could be written both in Polish and Ukrainian.