La versione greca dell’orazione „Pro Archia poeta” di Mikołaj Żórawski (1595-1665): contributi all’analisi del testo

Przedmiotem dysertacji jest problematyka związana z tzw. „greką humanistyczną”, którą posługiwali się europejscy erudyci mówiący i piszący w języku greckim w XV-XVIII wieku. Znajomość greki jako zjawisko kulturowe narodziło się w humanistycznej Italii po kilku wiekach przerwy i szybko rozprzestrzeniło się na wiele innych krajów zaalpejskich aż po Skandynawię. Badania nad tym fenomenem to wyłoniona ze studiów nowołacińskich nowa gałąź wiedzy, która cieszy się w ostatnich latach coraz większym zainteresowaniem uczonych. W dysertacji, napisanej w języku włoskim, analizuję grecki przekład oracji Cycerona Pro Archia poeta (wydany w 1632 r. w Krakowie) autorstwa Mikołaja Żórawskiego (1595-1665). Jedyny znany drukowany egzemplarz przekładu przechowywany jest w Bibliotece PAN w Gdańsku. Praca składa się ze wstępu, dwóch głównych części, wniosków, bibliografii oraz dwóch aneksów. We Wstępie opisany jest przedmiot badań, cele oraz metodologia. W nawiązaniu do renesansowego zwrotu ad fontes w Rozdziale I rozważam humanistyczną recepcję antyku, przede wszystkim greckiego. Omawiam ponowne zainteresowanie studiami helleńskimi w Europie począwszy od końca XIV wieku, które stało się możliwe dzięki ówczesnej sytuacji politycznej i kontaktom uczonych bizantyńskich z włoskimi dworami. Następnie podkreślam ważną rolę, jaką odegrały humanistyczne przekłady łacińskie dzieł greckich w rozpowszechnieniu odkrytych utworów i omawiam cechy nowej praktyki translatorskiej, która wykazywała się odmiennością w stosunku do wieków poprzednich. Praktyka ta, znana rzymskim pedagogom i mająca przede wszystkim cele dydaktyczne, obejmowała również, choć w znacznie mniejszym stopniu, przekłady z łaciny na grekę, czego przykładem jest przedmiot moich badań. Na tle szerszej europejskiej perspektywy kreślę sytuację w Rzeczypospolitej między XVI a XVII w., szczególną uwagę skupiając na krakowskim środowisku akademickim i na początkach grecystyki w tamtejszym środowisku, wyszczególniając najczęściej czytanych autorów greckich i najwybitniejszych polskich tłumaczy oraz pisarzy w języku greckim. Następnie przedstawiam biografię Mikołaja Żórawskiego oraz środowisko, w którym tworzył i nauczał ten wszechstronny hellenista, jak również przytaczam okoliczności powstania greckiej translacji Pro Archia. Rozdział II stanowi trzon pracy. Tekst przekładu jest analizowany według zasad wypracowanych w badaniach kontrastywnych nad tłumaczeniami renesansowymi (W. Olszaniec, E. Sironen) i nad tekstami dwujęzycznymi z późnego antyku (R. Ferri). Korzystając z tych metod, zestawiłem tekst źródłowy i tekst docelowy, uwydatniając różnice i podobieństwa w strukturach obydwu tekstów i badając proces translatorski. W komentarzu zamieszczonym po każdej partii tekstu odnotowuję cechy graficzno-fonetyczne, morfologiczne, składniowe i leksykalne. Analiza dała interesujące wyniki związane z metodą i wyborami przekładowymi, zwłaszcza leksykalnymi, lecz także dotyczące poziomu znajomości greki w akademickim Krakowie u schyłku Renesansu. Dla większej przejrzystości wyniki analizy zostały podzielone na kategorie gramatyczne, rodzaje pojawiających się nieścisłości oraz wykaz rzadkich lub niepoświadczonych wyrazów. Zebrany materiał pozwolił w części Wnioski zarówno wyrazić opinię o jakości przekładu i trudnościach, z którymi borykał się jego autor, oraz wskazać domniemane źródła leksykograficzne, z których korzystał. Sformułowany został postulat, by dogłębnie przebadać pod względem językowym dzieła greckie innych autorów współczesnych Żórawskiemu. Postuluje się także ściślejszą współpracę badaczy greki humanistycznej, która mogłaby doprowadzić do stworzenia wspólnego zasobu leksykalnego, m.in. po to, aby rozwiązać kwestie związane z cyrkulacją słowników i ich użytkowaniem. Zamykają dysertację: Aneks I, stanowiący glosariusz łacińsko-grecki oraz Aneks II, zawierający reprodukcje fotograficzne gdańskiego starego druku.

The main subject of my PhD thesis is related to Humanist Greek, with special regard to 17th century in Poland. Humanist Greek as a definition is generally described as a literary movement of erudites writing and speaking Old Greek, which spread throughout Europe from the end of 14th till 18th century. It can be considered as a cultural phenomenon beginning in Italy and later involving the central regions of Europe, as well as the Nordic countries. More specifically, my dissertation presents a Greek Humanistic translation of the famous oration "Pro Archia poeta" by Cicero, made by Polish learned Nicolaus Zoravius (Mikołaj Żórawski) and printed in 1632 in Cracow. The dissertation contains an introduction, two main chapters, a conclusion, a bibliography and two appendices. In the introduction I describe the state of the art, the aims and the methods of my research. The first chapter attempts to give an overview to the broad topic of Humanistic reception of the antiquity. It especially concentrates on the most important moments of the revival of the Hellenic studies in Western Europe, after their general decay during the Middle Ages. This part deals mainly with the following matters: the contacts between the Italian Renaissance courts and the Byzantine scholars who made possible to learn Greek. The next part focuses on the topic of Humanistic translations. Translating from Greek into Latin became a common and appreciated practice, aiming at making new acquired books from the Eastern monasteries and libraries accessible to non-Greek readers. Moreover, original Latin texts were also occasionally converted into Greek by Byzantine scholars who wanted to learn Latin, as well as by teachers and their students. This aspect, to which belongs the subject of my study, is by the way rarer and mostly fulfilling didactic needs. The next part is dedicated to the study of Greek in 16th and 17th centuries Polish-Lithuanian Commonwealth, with special attention to the Cracow milieu and its best renowned exponents. There is an attempt to introduce the most read and translated ancient authors and to describe the methods of teaching Greek. The erudite literature (mostly poetic) written by Polish Hellenists in Ancient Greek is eventually mentioned. Biographical information about the author of the Greek translation and the context in which the text was developed are given in the next section. Some hypotheses on what could be the reason for the choice of such a work are also taken into account. In the second chapter, the focus is put on the Greek text. An in-depth linguistic analysis is conducted by comparing the original text to the translated one (according to the studies by W. Olszaniec, M. Cortesi, R. Ferri). The method of combining contrastively the texts, fragment by fragment, is meant to evidence differences and similarities between the versions and to understand the translation processes that were involved. In the comments following every excerpt of text, I observe the morphological features, the syntactical structures and vocabulary. The analysis brought to light a number of interesting results, showing the peculiarities of Zoravius’ grammatical and stylistic choices. For a more comprehensible scrutiny of this outcome, in the next part the most valuable linguistic facts are displayed in a schematic way. The collected material allows to discuss some conclusions in the last part, about the quality of the translation and the lexicograpgic tools (dictionaries and lexica) that seem to have been used by Zoravius. Few last recommendations are added on the need for deeper investigation of other contemporary Humanist Greek texts from a linguistic point of view, and for promoting collaboration with other scholars to create a lexical database. It has been provided an implementation in Appendix 1 with a Latin-Greek glossary with the terms of the oration and their Greek counterparts, and the photographic reproduction of part of the old book in Appendix 2.