Grammatikalisierung des zu-Infinitivs im Althochdeutschen und Mittelhochdeutschen.

We współczesnym języku niemieckim istnieje konstrukcja bezokolicznikowa składająca się z bezokolicznika i poprzedzającej go partykuły bezokolicznikowej zu. Konstrukcja ta ma zapewne swój rodowód w języku pragermańskim, t. j. przed rozwojem piśmiennictwa niemieckiego. Można ją więc napotkać już w najstarszych zabytkach językowych. Konstrukcja bezokolicznikowa z zu zmieniła jednak na przestrzeni wieków zarówno swoją formę jak i znaczenie (signifiant i signifié u de Saussure’a). Niniejsza praca doktorska poświęcona jest gramatykalizacji bezokolicznika w najstarszych okresach rozwoju języka niemieckiego – staro-wysoko-niemieckim i średnio-wysoko-niemieckim. Praca opiera się na korpusie tekstów staro- i średnio-wysoko-niemieckich, stworzonym przez autora. Korpus jest w głównej mierze zbiorem wydań drukowanych chociaż część bezokoliczników została wyszukana przy użyciu programu do cyfrowego badania korpusu języka średnio-wysoko-niemieckiego (Quellenkorpus der Mittelhochdeutschen Grammatik), który jest tworzony na uniwersytetach w Bochum, Bonn i Halle nad Soławą. Dostęp do programu dostałem dzięki życzliwości profesora Klaus-Peter Wegera z uniwersytetu w Bochum. Cytaty ze zbiorów cyfrowych zostały w głównej mierze zastąpione cytatami tekstów drukowanych, tak by praca była jednolita. Zbiór obejmuje teksty napisane między rokiem 800 n. e. i 1350 n. e., które wchodzą w skład dwóch najstarszych epok języka niemieckiego. Najstarszym badanym tekstem jest staro-wysoko-niemiecki Ewangeliarz Otfrida, pochodzący z około 850 r. n. e. Korpus zamykają XIV-wieczne dokumenty z kancelarii w Moguncji i Jenie. Martin Haspelmath, współczesny językoznawca niemiecki pokazał w swojej publikacji „From purposive to infinitive – a universal path of grammaticization.” [w: Folia Linguistica Historica X/1-2 (1989), str. 287-310], że cechą znamienną wszystkich bezokoliczników jest fakt, iż rozwijają się one z rzeczowników odsłownych (nomina actionis), używanych pierwotnie jako okolicznik celu (porównaj: angielskie: adverbials of purpose – stąd termin Haspelmatha: purposive) i że poprzez re-analizę zyskują one znaczenie dopełnień walencyjnych lub rozwijają się w części złożonych predykatów. W ten sposób ich występowanie w zdaniu staje się zależne od czasownika rządzącego (verbum regens). Niemiecki bezokolicznik z zu wykazuje tę samą linię rozwoju, tzw. ścieżkę gramatykalizacji (angielskie: cline lub grammaticalization path, a także slippery slope – termin zaczerpnięty z Hopper/Traugott: Grammaticalization [1993], str. 6). Bezokolicznik z zu pojawił się jako forma bardziej ekspresywna i morfologicznie przejrzysta niż starszy bezokolicznik bez zu, który w staro-wysoko-niemieckim kończył się przyrostkiem -an. Sufiks -an, pochodzący od germańskiego *-an-am i praindoeuropejskiego *-on-om stanowił pierwotnie końcówkę biernika, także wyrażającego finalność, czyli cel lub skutek. Bezokolicznik ten, choć starszy, musiał więc rozwinąć się w podobny sposób. W staro-wysoko-niemieckim obie formy bezokolicznika (bez zu i rozszerzona o zu) konkurowały ze sobą. Bezokolicznik z zu mógł być użyty jako okolicznik celu, choć stopniowo przejmował już funkcje dopełnień walencyjnych i mógł także sam rządzić dopełnieniami, podobnie jak czasowniki odmienione. W średnio-wysoko-niemieckim pojawia się zaś konstrukcja umbe… ze… i przejmuje funkcje okolicznika celu, znów jako forma bardziej ekspresywna i wyrazista morfologicznie. Bezokolicznik z zu w kolejnych wiekach zostaje coraz bardziej ograniczony do roli dopełnienia. W tej domenie wypiera on jeszcze mniej przejrzysty morfologicznie bezokolicznik bez zu. Ponieważ tezy Haspelmatha nie zostały poparte badaniami korpusowymi, postawiłem sobie za cel zweryfikowanie tych twierdzeń na podstawie badań korpusowych dwóch najstarszych okresów języka niemieckiego. Celem pracy doktorskiej jest więc wykazanie, jak często zachodzi zastąpienie jednego bezokolicznika innym w różnych punktach ścieżki gramatykalizacji, która według Haspelmatha jest uniwersalna, a także ile istniało etapów pośrednich na linii rozwoju przed pełną gramatykalizacją danych elementów w języku górno-niemieckim i w jakim czasie one się pojawiały. Jeśli zaś tezy Martina Haspelmatha miałyby okazać się niesłuszne, należy wówczas znaleźć inne prawidła kierujące dystrybucją bezokolicznika. Moje badania korpusowe wykazały błędność tez Haspelmatha. Rozwój znaczeniowy bezokolicznika nie przebiega według wyznaczonych przez językoznawcę stadiów. Użycie bezokolicznika podlega przede wszystkim relacjom składniowym między podmiotem domyślnym bezokolicznika, a innym elementem zdania wprowadzającego.