Wychowanie dwujęzyczne w rodzinie polsko-bułgarskiej. Wpływ języka polskiego na bułgarski język mówiony dzieci w wieku od 2 do 10 lat

Rozprawa podejmuje problematykę dwujęzycznego wychowania dzieci w rodzinie polsko-bułgarskiej. Jej celem jest porównanie idiolektów dzieci pod względem rodzajów nieprawidłowości występujących w ich wypowiedziach w języku bułgarskim oraz wyszczególnienie przyczyn ich powstania. Do analizy i opisu materiału językowego posłużyły metoda kontrastowa, metoda kontrastywna oraz związana z nią metoda analizy błędów, znajdujące uzasadnienie w sytuacji bilingwalnej badanych dzieci. Sytuacja ta charakteryzuje się stałym kontaktem językowym (polsko-bułgarskim) wywołującym interferencje językowe indywidualne i uzualne, w wyniku których dochodzi do zapożyczeń i zmian w systemie języka bułgarskiego, podlegającego interferencji. Przedmiotem opisu w rozprawie są zarejestrowane w poszczególnych wypowiedziach dzieci nieprawidłowości będące wynikiem interferencji zewnątrzjęzykowej języka polskiego oraz interferencji wewnątrzjęzykowej związanej z defektywną znajomością bądź nieznajomością systemu języka bułgarskiego. Rozprawa składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, wniosków końcowych oraz dwóch aneksów. W pierwszym rozdziale teoretycznym omówiono zjawisko bilingwizmu, przedstawiając jego definicje oraz rodzaje. Część rozdziału została poświęcona rozwojowi mowy dzieci w wieku od 2 do 10 lat, wpływowi wybranych czynników na rozwój dwujęzyczności dzieci oraz procesowi stawania się osobą dwujęzyczną. Drugi rozdział teoretyczny skupia się na kontakcie języków przyswajanych jednocześnie i na zjawiskach mu towarzyszących, takich jak transfer, interferencja, zapożyczenia, kalki, przełączanie kodów oraz interjęzyk. Przedstawiono również definicje i rodzaje pojęcia błędu językowego i przeanalizowano jego rolę w procesie akwizycji języka. Rozdział trzeci zawiera ilościową analizę idiolektów dzieci stanowiących obiekt badań w niniejszej rozprawie. W pierwszej części podano krótką charakterystykę materiału poddanego analizie, który zebrano w przedziale czasowym od 2014 do 2020 roku włącznie za pomocą nagrań dźwiękowych oraz poprzez odręczne notowanie zasłyszanych wypowiedzi. Badania, których wyniki zostały przedstawione w rozprawie, objęły okres między 2. a 10. rokiem życia dzieci. W punkcie drugim ujęto różne definicje terminu idiolekt, a następnie – w części trzeciej, zwrócono uwagę na motywy i korzyści wybranej strategii dwujęzycznego wychowania dzieci, tj. jedna osoba – jeden język. Przedstawiono również charakterystykę samych dzieci oraz porównano ich idiolekty pod względem liczby występujących błędów (z uwzględnieniem ich rodzajów). Rozdział czwarty obejmuje analizę jakościową poszczególnych rodzajów błędów popełnionych przez dzieci w zarejestrowanych wypowiedziach ustnych w języku bułgarskim. Rodzaje te wyodrębniono w odniesieniu do podsystemów języka – fonetyki, fleksji, składni, słowotwórstwa oraz leksyki. Obiektem badań są m.in. kalki semantyczne, wtrącenia z języka polskiego, repliki syntaktyczne i słowotwórcze, szyk klityk w zdaniu, niewłaściwe formy fleksyjne, kategoria określoności, redukcja samogłosek w języku bułgarskim, właściwości i dystrybucja akcentu słownego i in. Rozprawa kończy się usystematyzowaniem wyciągniętych z poszczególnych analiz wniosków oraz dwoma aneksami zawierającymi: transkrypcję i tłumaczenie na język polski zapisanych odręcznie i nagranych wypowiedzi dzieci oraz klasyfikację materiału empirycznego. W zebranym materiale wyodrębniono w sumie 2450 odstępstw od normy języka bułgarskiego – najwięcej w dziedzinie leksyki, w następnej kolejności w zakresie składni, porównywalnie w dziedzinie fonetyki i fleksji, oraz najmniej w zakresie słowotwórstwa. Stwierdzono, że im bardziej odmienne są dane podsystemy, tym więcej różnych rodzajów nieprawidłowości popełniły w nich dzieci, których wypowiedzi stanowią obiekt badań w rozprawie. Przy analizie materiału wskazano, że największy kontrast między językiem polskim a językiem bułgarskim istnieje w dziedzinie fleksji oraz składni i dotyczy on m.in. braku kategorii przypadka, rozbudowanego systemu temporalnego, braku bezokolicznika, podwajania dopełnienia oraz szerokiego zastosowania przyimków – w języku bułgarskim, oraz braku kategorii określoności, braku trybu nieświadka, możliwości opuszczenia form czasownika posiłkowego być w zdaniach prostych i nadrzędnych, częstego użycia zdań pytających intonacyjnych – w języku polskim. Różnice między analizowanymi idiolektami w tych dwóch podsystemach znajdują przyczyny przede wszystkim w przejściu języka bułgarskiego od analityzmu do syntetyzmu. Najmniej rodzajów błędów zarejestrowano w zakresie słowotwórstwa i leksyki. Największą zarejestrowaną frekwencję mają błędy leksykalne, w szczególności cytaty wyrazowe będące wynikiem interferencji zewnątrzjęzykowej języka polskiego. Prawie w każdym z podsystemów język polski ma największy wpływ na wystąpienie błędów – interferencja zewnątrzjęzykowa jest przyczyną powstania 87% nieprawidłowości fonetycznych, 87% nieprawidłowości składniowych, 63% nieprawidłowości słowotwórczych oraz 96% nieprawidłowości leksykalnych. Jedynie w zakresie fleksji 57% błędów wynika z interferencji wewnątrzjęzykowej, przy czym 29% z nich spowodowanych jest defektywną znajomością systemu języka bułgarskiego, a 28% – nieznajomością systemu języka bułgarskiego. Interferencja zewnątrzjęzykowa jest przyczyną powstania 43% nieprawidłowości fleksyjnych. Podsumowując porównanie idiolektów dzieci, należałoby wspomnieć, że rozwój mowy u całej czwórki przebiegał w sposób zbliżony i nieodstający od normy, jednak oba języki nie rozwinęły się jednakowo ani w tym samym tempie u każdego z nich. Język polski był i jest cały czas dla nich językiem dominującym z powodu ograniczonych możliwości komunikacji w języku bułgarskim. Dzieci opanowały język bułgarski na różnym poziomie; w różnym wieku zaczęły rozgraniczać oba języki, lecz do tej pory żadne z dzieci nie jest w zupełności wolne od mówienia w tzw. języku mieszanym. Badania wykazały, że najwięcej błędów popełnił syn – 42,1% wszystkich błędów, następnie najmłodsza córka – 28,1%, potem średnia córka – 20,4%, a najmniej najstarsza córka – 9,4%. Wpływ na takie wyniki ma kilka czynników – cechy osobowościowe i płeć dziecka, jego zdolności językowe, słuch muzyczny, pamięć, warunki otoczenia, wielkość rodziny, rodzeństwo, kolejność urodzenia i in. Poziom poprawności posługiwania się językiem bułgarskim w wypadku dzieci, których wypowiedzi stanowią obiekt badań w rozprawie, charakteryzuje się więc pewną sinusoidą zależną zarówno od warunków wewnętrznojęzykowych, jak i zewnętrznojęzykowych. Na podstawie przeanalizowanego materiału wyciągnięto wnioski, że w pewnym etapie rozwoju mowy dziecka dwujęzycznego wiek nie ma istotnego wpływu na mniej lub bardziej poprawne mówienie w języku drugim czy na mniejszą lub większą ilość interferencji z języka pierwszego. Wraz z dorastaniem dzieci liczba popełnianych przez nie błędów w języku bułgarskim nie maleje. Rozprawa stanowi najobszerniejsze i w pewnym sensie nowe opracowanie konfrontatywne dotyczące polsko-bułgarskiej dwujęzyczności dziecięcej, a przeprowadzona w niej analiza mogłaby posłużyć jako pierwszy krok w kierunku dalszych studiów zarówno naukowych komparatystycznych polsko-bułgarskich, jak i glottodydaktycznych.

The dissertation deals with the issue of bilingual upbringing of children in a Polish-Bulgarian family. Its aim is to compare the children's idiolects in terms of types of irregularities present in their spoken Bulgarian language and to state the causes of their formation. The contrast method, the contrastive method and the related error analysis method, which apply to the bilingual situation of the children under study, were used to analyze and describe the language material. This situation is characterized by constant linguistic contact (Polish-Bulgarian) causing individual and common in use linguistic interference, resulting in borrowings and changes in the system of the Bulgarian language subject to interference. The subject of the dissertation are the irregularities registered in individual utterances of the children in Bulgarian, which are the result of extralinguistic interference of the Polish language and interlinguistic interference related to defective knowledge or lack of knowledge of the Bulgarian language system. The dissertation consists of an introduction, four chapters, final conclusions and two appendices. The first theoretical chapter discusses the phenomenon of bilingualism, presenting its definitions and types. Part of the chapter is devoted to the speech development of children aged from 2 to 10 years, the influence of selected factors in the development of children's bilingualism and the process of becoming a bilingual person. The second theoretical chapter focuses on the contact of simultaneously acquired languages and the phenomena accompanying it, such as transfer, interference, borrowing, calques, code-switching and interlanguage. Definitions and types of the concept of linguistic error are also presented and its role in the language acquisition process is analyzed. The third chapter contains a quantitative analysis of the idiolects of the children who are the object of research in this dissertation. The first section gives a brief overview of the material subject to the analysis, which was collected between 2014 and 2020 inclusively by means of audio recordings and by handwritten notation of the heard utterances. The research, the results of which are presented in the thesis, covered the period between the ages of 2 to 10 years of the children. The second section covers the various definitions of the term idiolect and then the third section highlights the motives and benefits of the chosen bilingual parenting approach, i.e. one person – one language. The characteristics of the children themselves is also presented and their idiolects are compared in terms of the number of errors (including their types). The fourth chapter includes a qualitative analysis of the different types of errors made by the children in recorded oral utterances in Bulgarian. These types are distinguished in relation to the subsystems of the language – phonetics, inflection, syntax, word formation and lexis. The objects of the research include semantic calques, quotations from the Polish language, syntactic and word-form replicas, the place of clitics in the sentence, improper inflectional forms, the category of definiteness, vowel reduction in Bulgarian, the properties and distribution of verbal accent, etc. The dissertation ends with a systematization of the conclusions drawn from the individual analyses, and two appendices containing: a transcription and translation into Polish of the handwritten and recorded children’s utterances and a classification of the empirical material. In the collected material, a total of 2450 deviations from the Bulgarian language norm are identified – the most in the area of lexis, followed by syntax, comparably in the area of phonetics and inflection, and the least in the area of word formation. It has been found out that the more different the subsystems in question are, the more different types of irregularities have been committed in them by the children which utterances are the object of the present dissertation's research. When analyzing the material, it has been pointed out that the greatest contrast between Polish and Bulgarian exists in the area of inflection and syntax, and it concerns, among others, the lack of the category of case, an extensive temporal system, the lack of the infinitive, the doubling of the object and the extensive use of prepositions – in Bulgarian, and the lack of the category of definiteness, the lack of the renarrative mood, the possibility to omit forms of the auxiliary verb to be in simple and main sentences, the frequent use of intonation question sentences – in Polish. The differences between the analyzed idiolects in these two subsystems find their reasons primarily in the transition of Bulgarian from analytism to synthetism. The fewest types of errors are registered in the field of word formation and lexis. The highest recorded frequency is in lexical errors, especially word quotations resulting from the extralinguistic interference of Polish. In almost every subsystem, Polish has the greatest impact on the occurrence of errors – extralinguistic interference is responsible for 87% of phonetic irregularities, 87% of syntactic irregularities, 63% of word formation irregularities and 96% of lexical irregularities. In the field of inflection only, 57% of the errors are due to interlinguistic interference, 29% of which are caused by defective knowledge of the Bulgarian language system and 28% by lack of knowledge of the Bulgarian language system. Extralinguistic interference is responsible for 43% of inflectional irregularities. To summarize the comparison of the children's idiolects, it should be mentioned that the speech development of all four children was similar and not abnormal, but each of them did not develop the two languages equally or in the same pace. Polish has been and still is the dominant language for them at all times due to the limited possibilities to communicate in Bulgarian. The children mastered Bulgarian at different levels; at different age they started to separate the two languages, but so far none of the children is completely free of speaking in the so-called mixed language. The study shows that the son made the most mistakes with 42.1 percent of all errors, followed by the youngest daughter with 28.1 percent, then the middle daughter with 20.4 percent and the oldest daughter with 9.4 percent. Several factors influence such results, for example: the child's personality features and gender, his or her language skills, musical hearing, memory, environmental conditions, family size, siblings, birth order, etc. The level of correctness of the use of Bulgarian language in the case of the children in question is therefore characterized by a certain sinusoid depending on both internal and external linguistic conditions. On the basis of the analyzed material, it has been concluded that at a certain stage of a bilingual child's speech development, age has no significant influence on more or less correct speaking in the second language or on more or less interference from the first language. As children grow up, the number of errors they make in Bulgarian does not decrease. The dissertation constitutes the most extensive and in a way new confrontative study on Polish-Bulgarian childhood bilingualism, and the analysis carried out in it could serve as a first step towards further studies of both Polish-Bulgarian comparative and glottodidactic scientific studies.