Беларуская мова як фактар фарміравання беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці ў перыяд рэвалюцыі 1905–1907 гг. у публіцыстыцы першых беларускамоўных газет «Наша Доля» і «Наша Нива»

Celem rozprawy doktorskiej jest wszechstronna analiza języka wydawanych w Wilnie pierwszych gazet białoruskich „Nasza Dola” i „Nasza Niwa” z lat 1906–1907 oraz ich wpływ na kształtowanie białoruskiej tożsamości narodowej. Wybór tematu rozprawy i jej cezury czasowej uzasadniam tym, że liczne badania dowodzą, że dopiero na początku pierwszej dekady XX w. zaistniały warunki do powstania białoruskiego ruchu narodowego, który dążył do stworzenia narodu białoruskiego. Wydarzenia rewolucji w Rosji w latach 1905–1907 przyspieszyły założenie pierwszych białoruskich wydawnictw narodowych i pism w języku białoruskim. Rozprawa traktuje o takich pojęciach, jak białoruski język literacki, naród białoruski, białoruska tożsamość narodowa. Naród białoruski rozumiany jest jako wspólnota ludzi posługujących się białoruskim językiem literackim i świadomych swojej przynależności do tego narodu. Język w tej wspólnocie odgrywa rolę wyznacznika przynależności do narodu białoruskiego. Z kolei kształtowanie się białoruskiej tożsamości narodowej jest stopniowym i konsekwentnym procesem propagowania na łamach prasy białoruskiej poglądu o języku białoruskim jako podstawowej cesze narodu białoruskiego i jego nadrzędnej wartości. Ponieważ tożsamość językowa ściśle wiąże się z tożsamością kulturową (Miroslav Hroch, Roman Szul) nie jest przypadkiem, że właśnie w latach 1906–1907 na łamach gazet „Nasza Dola” i „Nasza Niwa” podejmowano pierwsze żmudne próby tworzenia odmiennego od innych języków słowiańskich (przede wszystkim polskiego i rosyjskiego) białoruskiego języka literackiego i kreowania białoruskiej tożsamości narodowej. Z „Charakterystyki stanu badań nad zagadnieniem (historiografia i źródła)” wynika, iż nad historią i językiem gazet „Nasza Dola” i „Nasza Niwa” pochylali się liczni uczeni, jednak zagadnienie to dotychczas zostało zbadane tylko częściowo, okres zaś początkowy („rewolucyjny”) w działalności tych periodyków i ich roli w kształtowaniu białoruskiego języka literackiego jest słabo rozpoznany. Za czasów sowieckich (od 1929 r.) rzetelne badanie tego zagadnienia było niemożliwe ze względów ideologicznych. Natomiast we współczesnej białoruskiej historiografii obserwujemy powrót do tradycji rosyjsko-sowieckich, co również rzutuje na rzetelność badań naukowych. W związku z powyższym w badaniach nad tym zagadnieniem istnieje istotna luka do wypełnienia. Przedmiot badań tej rozprawy stanowi język wspomnianych pierwszych gazet białoruskich. W tym celu poddano wnikliwej analizie treść tych periodyków ukazujących się w latach 1906– 1907. Za źródła uzupełniające służą rękopisy przechowywane w archiwach na Litwie, Białorusi i w Rosji. Analiza tych źródeł pozwoliła na odtworzenie światopoglądu i języka redaktorów i autorów pierwszych gazet białoruskich. W rozdziale 1. „Działalność wydawnicza w języku białoruskim jako czynnik kształtowania białoruskiej tożsamości narodowej i białoruskiego ruchu narodowego w końcu XIX w. – 1906 r.” poddałem analizie uwarunkowania, które przyczyniły się do powstania na początku XX w. białoruskiego ruchu narodowego i jego prasy. Założyciele i autorzy pierwszych gazet białoruskich wywodzili się przeważnie z polskojęzycznej szlachty katolickiej (bracia Jan i Antoni Łuckiewiczowie, Alojza Paszkiewicz, Franciszek Umiastowski, Antoni Lewicki, Jan Łucewicz i inni) zamieszkałej Mińsk, Wilno i okolice lub byli związani z tym środowiskiem (Jan Tukierkies, Aleksander Własow i inni). Przed pojawieniem się pierwszych białoruskich działaczy narodowych (1902) i zainicjowaniem przez jednego z nich – J. Łuckiewicza – wydania pierwszej gazety białoruskojęzycznej „Nasza Dola” (1906) pomysł o istnieniu samodzielnego języka białoruskiego i narodu białoruskiego prawie nie istniał w przestrzeni publicznej. „Gwara białoruska” była jedynie przedmiotem zainteresowania intelektualistów z grona etnografów i literatów (od lat 1830–1850: Jan Czeczot, Wincenty Dunin–Marcinkiewicz i inni). Za pośrednictwem gazet „Nasza Dola” i „Nasza Niwa” białoruscy działacze narodowi po raz pierwszy w historii w sposób jawny zaproponowali ówczesnej publiczności koncepcję, zgodnie z którą Białorusini to nie odłam narodu rosyjskiego lub polskiego, lecz odrębny naród. Za główny dowód przemawiający za samodzielnością narodową Białorusinów uważano język białoruski. W rozdziale 2. „Historia wydania i kolportażu gazet „Nasza Dola” i „Nasza Niwa” w latach 1906–1907” przedstawiłem zarys historii założenia i wydania pierwszych gazet białoruskich z uwzględnieniem procesu rozpowszechniania tej prasy wśród społeczeństwa. Do napisania tego rozdziału wykorzystałem opublikowane i nieopublikowane źródła wspomnieniowe. Działacze białoruscy byli wspierani przez aktywistów litewskiego ruchu narodowego (Marcin Kuchta, Maria Piasecka–Szłapelis i inni), którzy angażowali się w wydanie i kolportaż gazet białoruskich przez własną drukarnię i księgarnię w Wilnie. To dobitnie pokazuje, w jaki sposób rozpowszechniała się prasa wydawana w białoruskim języku literackim. W rozdziale 3. „Kształtowanie się wizji Białorusi i języka białoruskiego w XIX i na początku XX w. oraz kwestia statusu języka białoruskiego na łamach gazet „Nasza Dola” i „Nasza Niwa” przeanalizowałem używanie na łamach gazet białoruskich określenia nazwy kraju (Biełaruś, Biełaruś i Litwa) oraz to, w jaki sposób ta nazwa ewaluowała pod wpływem języka polskiego i rosyjskiego (Biełaja Ruś, Biełaruś, na Biełaj Rusi, na Biełarusi, u Biełarusi). W tymże rozdziale przedstawiłem działania wydawców i autorów gazet białoruskich zmierzające do podniesienia prestiżu języka ojczystego. W warunkach, kiedy o tożsamości ludności białoruskojęzycznej decydował przede wszystkim czynnik religijny (prawosławni tradycyjnie byli uważani za Rosjan (ruskija), katolicy zaś za Polaków (palaki)), białoruscy przywódcy narodowi postrzegali język jako czynnik integrujący wszystkich osób posługujących się językiem białoruskim w jeden naród – Białorusinów. W rozdziale 4. „Miejsce i rola alfabetu, pisowni i słownictwa w procesie kształtowania się białoruskiego języka literackiego i tożsamości narodowej na łamach gazet „Nasza Dola” i „Nasza Niwa” skupiłem się na kwestii alfabetu pierwszych gazet białoruskich, które wydawano w dwóch wersjach: polskimi i ruskimi literami. Wynikało to z dążenia działaczy białoruskich do dotarcia zarówno do prawosławnych (ruskich), jak i katolików (palakaŭ) mówiących po białorusku. Alfabet polski lub rosyjski (гражданка) były wówczas na Białorusi powszechnie znane, więc stosowano ich na łamach prasy białoruskiej, mimo że ludność ówczesnej Białorusi cechował wysoki odsetek analfabetyzmu (w 1897 r. piśmienność średnio wynosiła 13,5%). Jednocześnie na łamach „Naszaj Doli” i „Naszaj Niwy” rzadko i niekonsekwentnie stosowano „nowe” litery. Przykładowo zamiast polskich grafemów cz, sz, ż w wydaniach polskimi literami zaczęto używać odpowiedników czeskich (prawdopodobnie za pośrednictwem litewskim) – č, š, ž. Dla fonemu [ŭ] stosowano różne grafemy, co działo się nie bez wpływu grafiki litewskiej: początkowo był to głównie ů (również rzadko stosowano ū, û, ú; u; w), który stopniowo ustąpił pierwszeństwo ŭ. Interesujące jest to, że osobny grafem dla fonemu [ŭ] nie był używany w „Naszaj Doli”, a pojawił się dopiero na lamach „Naszaj Niwy” (w wydaniu ruskimi literami – ў) w ślad za pisarzami XIX w. piszącymi po białorusku (J. Czeczot, W. Dunin-Marcinkiewicz i inni). W wydaniach ruskimi literami grafem щ pod wpływem polskiej ortografii (szcz) został zastąpiony przez шч. W «Нашай Доли» i «Нашай Ниве» prawie nie występuje litera ѣ oraz – na końcu słów – ъ, co świadczy o oryginalności pisowni białoruskiej w porównaniu z ówczesną rosyjską. Cecha ta, zresztą, niejako zbliża pisownię białoruską do ukraińskiej (odnotowana już w drukach Polskiej Partii Socjalistycznej w języku białoruskim z początku XX w.). Autorzy i wydawcy „Naszaj Doli” i „Naszaj Niwy” w zasadzie tworząc nowy język literacki od podstaw, czerpali zarówno z rodzimych białoruskich gwar ludowych, jak i zasobów polskiego i rosyjskiego języka literackiego, co znalazło odbicie zarówno w alfabecie, jak i w pisowni (ahient i agient; kłass i klas; parlament i fłot), morfologii języka gazet białoruskich, a zwłaszcza w słownictwie (harełka і wodka; litery і bukwy; hrudzień, dziekabr i śnieżań). Rozdział 5. omawia „Odzwierciedlenie procesu kształtowania się białoruskiego języka literackiego i świadomości narodowej Białorusinów w słownictwie toponimicznym na łamach gazet „Nasza Dola” i „Nasza Niwa”. Za sprawą autorów „Naszaj Doli” i „Naszaj Niwy” częściowo powiodły się próby wprowadzenia do języka literackiego białoruskich narodowych (termin Iryny Haponienki) odmian niektórych onimów (Aszmiana, Hłybokaje, Miensk, Mikałajeūszczyna, nawahradzki, Nioman, Smargoni, Wiciebsk, Wilnia). W tym samym czasie wiele nazw w prasie białoruskojęzycznej wciąż funkcjonowało w brzmieniu rosyjskim (Disna, Witiebsk), rosyjsko-białoruskim (Hłubokaje, Smarhoń), polskim (Oszmiana, Homel, Witebsk), rosyjsko polskim (Minsk, Nieman, Połock, Wilna), rosyjsko-polsko-białoruskim (Breść–Litoūsk, Brest– Litoūski, Hrodna, Nawahrudok). Rozdział 6. nosi tytuł „Nazewnictwo i wizerunek ościennych narodów na łamach gazet „Nasza Dola” i „Nasza Niwa”. Przedstawiłem w nim, w jaki sposób do białoruskiego języka literackiego weszły poszczególne etnonimy (litoůcy, Litwa, litoŭski, palaki, Polszcza, ruskije, ruski), inne zaś z upływem czasu z różnych powodów nabrały cech historyzmów lub zjawisk gwarowych (lachy, litwiny, Niamieczyna, Rasieja, rasiejski, żydy, żydoŭski). Przeprowadzona analiza tych nazw pozwoliła na odtworzenie białoruskiego narodowego spojrzenia na ościenne narody i kraje. Rozprawę zamyka podsumowanie. Przeprowadzone badania treści pierwszych gazet białoruskich z lat 1906–1907 uprawniają do twierdzenia, że podstawą tożsamości narodowej Białorusinów na łamach tych pism, faktycznych organów białoruskiego ruchu narodowego, został uznany język białoruski jako czynnik integrujący mieszkańców ówczesnej Białorusi polskiej i ruskiej wiary w nowoczesny naród białoruski. Praca zawiera również wykaz źródeł archiwalnych i bibliografia, ilustracje oraz siedem tablic sporządzonych na podstawie wykorzystanych źródeł.

The aim of the doctoral dissertation is a comprehensive analysis of the language of the first Belarusian newspapers “Nasza Dola” and “Nasza Niwa” published in Vilna (Vilnius) in 1906–1907 and their impact on the formation of the Belarusian national identity. Numerous studies show that only at the beginning of the first decade of the 20th century that the conditions for the emergence of a Belarusian nation existed. The events of the 1905–1907 revolution in Russia accelerated the establishment of publishing houses and periodicals in the Belarusian language. The dissertation, as noted in the introduction, deals with such concepts as the Belarusian literary language, the Belarusian nation, and Belarusian national identity. The Belarusian nation is understood as a community of people who use the Belarusian literary language and are aware of their belonging to this nation. Language in this community plays the role of a determinant of belonging to the Belarusian nation. In turn, the formation of a Belarusian national identity is a gradual and consistent process of promoting in the Belarusian press the view of the Belarusian language as the basic feature of the Belarusians and the supreme value of this nation. Since linguistic identity is closely linked to cultural identity (Miroslav Hroch, Roman Szul), it is no coincidence that it was in 1906–1907 that the first painstaking attempts were made in the newspapers “Nasza Dola” and “Nasza Niwa” to create a Belarusian literary language different from other Slavic languages (primarily Polish and Russian) and to create a Belarusian national identity. The “Characteristics of the actual state of research into the case (historiography and sources)” shows that numerous scholars have studied the history and language of the newspapers “Nasza Dola” and “Nasza Niwa”, but the question has so far only been partially researched, while the initial (“revolutionary”) period in the activities of these periodicals and their role in the formation of the Belarusian literary language is poorly recognised. In Soviet times (since 1929), a reliable study of this question was impossible for ideological reasons. On the other hand, in contemporary Belarusian historiography, we can observe a return to the Russian-Soviet tradition, which also affects the reliability of scientific research. Therefore, there is a significant gap in research on this question that needs to be filled. The subject of this dissertation is the language of the first Belarusian newspapers. For this purpose, the content of these periodicals published in 1906–1907 was thoroughly analysed. Manuscripts stored in archives in Lithuania, Belarus and Russia serve as supplementary sources. The analysis of these sources made it possible to reconstruct the worldview and language of the editors and authors of the first Belarusian newspapers. In Chapter 1, “Publishing activity in the Belarusian language as a factor in the formation of Belarusian national identity and the Belarusian national movement in the late 19th century – 1906”, I analysed the conditions that contributed to the emergence of the Belarusian national movement and its press at the beginning of the 20th century. The founders and authors of the first Belarusian newspapers were mostly from Minsk, Vilna and the surrounding area from the Polish-speaking Catholic nobility (brothers Jan and Antoni Łuckiewiczs, Alojza Paszkiewicz, Franciszek Umiastowski, Antoni Lewicki, Jan Łucewicz and others) or were associated with this community (Jan Tukierkies, Aleksandr Vlasov and others). Before the appearance of the first Belarusian national activists (1902) and the initiation of the first Belarusian-language newspaper “Nasza Dola” (1906) by one of them, J. Łuckiewicz, the idea of the existence of an separate Belarusian language and a Belarusian nation almost didn’t exist in the public space. “Belаrusian dialect” was only of interest to intellectuals among ethnographers and writers (from 1830–1850: Jan Czeczot, Wincenty Dunin-Marcinkiewicz and others). Through the newspapers “Nasza Dola” and “Nasza Niwa”, Belarusian national activists for the first time in history openly proposed the idea that Belarusians were treated not as a faction of the Russian or Polish nation, but as a separate nation. The Belarusian language was regarded as the main evidence in favour of the national independence of the Belarusians. In Chapter 2, “History of the publication and distribution of the newspapers “Nasza Dola” and “Nasza Niwa”, I presented an outline of the history of establishing and publishing the first Belarusian newspapers, taking into account the process of dissemination of this press among the society. To write this chapter, I used published and unpublished memoirs. Belarusian activists were supported by activists of the Lithuanian national movement (Martynas Kukta, Marija Piaseckaitė–Šlapelienė and others), who were involved in publishing and distributing Belarusian newspapers through their network of printing-house and bookshop in Vilna. This vividly shows how the press published in the Belarusian literary language spread. One of the questions dealt with in Chapter 3, “The formation of the vision of Belarus and the Belarusian language in the 19th and early 20th centuries and the question of the status of the Belarusian language in the “Nasza Dola” and “Nasza Niwa” newspapers”, I analyzed the use of the name of the country in Belarusian newspapers (Biełaruś ‘Belarus’, Biełaruś i Litwa ‘Belarus and Lithuania’) and how the name evolved under the influence of the Polish and Russian languages (Biełaja Ruś ‘White Russia’, Biełaruś ‘Belarus’, na Biełaj Rusi, na Biełarusi, u Biełarusi ‘in Belarus’). In the same chapter, I presented the activities of publishers and authors of Belarusian newspapers aimed at raising the prestige of the mother tongue. Under conditions where the identity of the Belarusian-speaking population was determined primarily by the religious factor (Orthodox Christians have traditionally been considered Russians (ruskija), while Catholics as Poles (palaki)), Belarusian national leaders saw language as a factor unifying all speakers of Belarusian into one nation – Belarusians. In Chapter 4, “The place and role of the alphabet, spelling and vocabulary in the process of the formation of the Belarusian literary language and national identity on the pages of the newspapers “Nasza Dola” and “Nasza Niwa”, I focused on the question of the alphabet of the first Belarusian newspapers, which were published in two versions: polskimi i ruskimi literami ‘Polish and Russian letters’. This was due to the desire of Belarusian activists to reach both Orthodox (ruskija) and Catholic (palaki) speakers of Belarusian. At that time, the Polish or Russian (гражданка) alphabet was widely known in Belarus, so it was used in the Belarusian press, despite the fact that the population of Belarus at that time was characterised by a fairly high illiteracy rate (in 1897, literacy averaged 13.5%). At the same time, the introduced “new” letters were rarely and inconsistently used in the pages of “Nasza Dola” and “Nasza Niwa”. For example, instead of the Polish graphemes cz, sz, ż, the Czech equivalents (probably via Lithuanian) č, š, ž started to be used in the editions in Polish letters. Different graphemes were used for the phoneme [ŭ], which happened may be with the influence of Lithuanian graphemes: at first it was mainly ů (ū, û, ú; u, w were also rarely used), which gradually gave way to ŭ. It is interesting to note that a separate grapheme for the phoneme [ŭ] was not used in “Nasza Dola”, and appeared only in the pages of “Nasza Niwa” (in the edition in Russian letters – ў) after 19th century writers writing in Belarusian (J. Czeczot, W. Dunin Marcinkiewicz and others). Meanwhile, in the editions in Russian letters, the grapheme щ, influenced by the Polish language (szcz), was replaced by шч. In «Наша Доля» and «Наша Нива», the letter ѣ and – at the end of words – ъ are almost absent, which proves the originality of the Belarusian spelling. This feature, moreover, in a way brings the Belarusian spelling closer to the Ukrainian one (already noted in the prints of the Polish Socialist Party in Belarusian from the early 20th century). The authors and publishers of “Nasza Dola” and “Nasza Niwa” basically created a new literary language from scratch, drawing on both indigenous Belarusian dialects and the resources of Polish and Russian literary language, which was reflected both in the alphabet and in the spelling (ahient and agient ‘agent’; kłass and klas ‘class’; parlament ‘parliament’ and fłot ‘navy’), the morphology of the language of Belarusian newspapers, and especially the vocabulary (harełka and wodka ‘vodka’; litery and bukwy ‘letters’; hrudzień, dziekabr and śnieżań ‘December’). Chapter 5 discusses “Reflecting the process of the formation of the Belarusian literary language and the national consciousness of the Belarusians in the toponymic vocabulary on the pages of the newspapers “Nasza Dola” and “Nasza Niwa”. Thanks to the authors of “Nasza Dola” and “Nasza Niwa”, attempts to introduce into the literary language the Belarusian national (Iryna Haponienka’s term) versions of some onimics (Aszmiana, Hłybokaje, Miensk, Mikałajeūszczyna, nawahradzki, Nioman, Smargoni, Wiciebsk, Wilnia) were partially successful. At the same time, many names in the Belarusian-language press still functioned in Russian (Disna, Witiebsk), Russian-Belarusian (Hłubokaje, Smarhoń), Polish (Oszmiana, Homel, Witebsk), Russian-Polish (Minsk, Nieman, Połock, Wilna), Russian-Polish-Belarusian (Breść–Litoūsk, Brest– Litoūski, Hrodna, Nawahrudok). Chapter 6 is entitled “Nomenclature and image of neighbouring nations on the pages of the “Nasza Dola” and “Nasza Niwa” newspapers”. In it, I have presented the way in which ethnonyms entered the Belarusian literary language (litoůcy ‘Lithuanians’, Litwa ‘Lithuania’, litoŭski ‘Lithuanian’, palaki ‘Poles’, Polszcza ‘Poland’, ruskije ‘Russians’, ruski ‘Russian’), which over time, for various reasons, acquired the features of historicisms or dialect phenomena (lachy ‘Poles’, litwiny ‘Lithuanians’, Niamieczyna ‘Germany’, Rasieja ‘Russia’, rasiejski ‘Russian’, żydy ‘Jews’, żydoŭski ‘Jewish’). The analysis of these names makes it possible to reconstruct the Belarusian national view of neighbouring peoples and countries. The dissertation ends with a conclusion. The conducted research on the content of the first Belarusian newspapers from 1906–1907 justifies the claim that the Belarusian language was recognized as the basis of the national identity of Belarusians in the pages of these papers, the actual organs of the Belarusian national movement, as a factor integrating the people of Polish and Russian faith into a modern Belarusian nation. A list of archival sources and a bibliography, illustrations and seven tables based on the sources used are appended to this work.

Мэтай доктарскай дысертацыі з’яўляецца комплексны аналіз мовы першых беларускіх газет «Наша Доля» і «Наша Нива», якія выходзілі ў Вільні ў 1906–1907 гг., і іх уплыў на фарміраванне беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці. Выбар тэмы працы і яе храналагічныя рамкі тлумачацца тым, што, як сведчаць шматлікія даследаванні, толькі к пачатку першага дзесяцігоддзя ХХ ст. склаліся ўмовы для ўзнікнення беларускага нацыянальнага руху, які імкнуўся да стварэння беларускай нацыі. Рэвалюцыйныя падзеі ў Расіі 1905–1907 гг. паскорылі адкрыццё першых беларускіх нацыянальных выдавецтваў і выданняў на беларускай мове. У працы, як адзнаецца ва ўводзінах, разглядаюцца такія паняцці, як беларуская літаратурная мова, беларуская нацыя, беларуская нацыянальная ідэнтычнасць. Пад беларускай нацыяй маецца на ўвазе супольнасць людзей, якія карыстаюцца беларускай літаратурнай мовай і ўсведамляюць сваю прыналежнасць да гэтай нацыі. Мова ў гэтай супольнасці выконвае ролю прыкметы прыналежнасці да беларускай нацыі. У сваю чаргу, фарміраванне беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці бачыцца як паступовы і паслядоўны працэс прапаганды ў беларускім друку погляду на тое, што беларуская мова з’яўляецца асноўнай рысай беларускай нацыі і яе вышэйшай каштоўнасцю. Паколькі моўная ідэнтычнасць цесна звязана з культурнай (Міраслаў Грох, Раман Шуль), невыпадкова менавіта ў 1906–1907 гг. на старонках газет «Наша Доля» і «Наша Нива» былі зроблены першыя карпатлівыя спробы стварыць адметную ад іншых славянскіх моў (перш за ўсё польскай і рускай) беларускай літаратурнай мовы і закласці асновы беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці. «Характарыстыка стану вывучэння праблемы (гістарыяграфія і крыніцы)» паказвае, што гісторыя і мова газет «Наша Доля» і «Наша Нива» даследаваліся многімі вучонымі, але гэта пытанне вывучана ўсё яшчэ толькі часткова, а пачатковы («рэвалюцыйны») перыяд у дзейнасці гэтых перыядычных выданняў і іх роля ў фарміраванні беларускай літаратурнай мовы высветлены слаба. У савецкія часы (з 1929 г.) аб’ектыўныя даследаванні гэтай праблематыкі былі немагчымы па ідэалагічных прычынах. У сваю чаргу, у сучаснай беларускай гістарыяграфіі можна назіраць вяртанне да расійска-савецкіх традыцый, што таксама адбіваецца на дакладнасці навуковых даследаванняў. Такім чынам, у вывучэнні гэтага пытання існуе прабел, які важна запоўніць. Паколькі прадмет даследавання гэтай дысертацыі — мова першых беларускіх газет, то ў ёй грунтоўна прааналізаваны змест гэтых перыядычных выданняў за 1906–1907 гг. Дадатковай крыніцай ведаў па тэме дысертацыі з’яўляюцца рукапісныя матэрыялы, якія захоўваюцца ў архівах Літвы, Беларусі і Расіі. Аналіз гэтых крыніц дазволіў рэканструяваць светапогляд і мову рэдактараў і аўтараў першых беларускіх газет. У першым раздзеле «Выдавецкая дзейнасць на беларускай мове як фактар фарміравання беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці і беларускага нацыянальнага руху ў канцы ХІХ ст. — 1906 г. Ідэнтычнасць беларускіх нацыянальных актывістаў пачатку ХХ ст.» прааналізаваны перадумовы ўзнікнення беларускага нацыянальнага руху і друку к пачатку ХХ ст. Заснавальнікі і аўтары першых беларускіх газет паходзілі пераважна з Мінска, Вільні і ваколіц, з польскамоўнай каталіцкай шляхты (браты Ян і Антон Луцкевічы, Алаіза Пашкевіч, Францішак Умястоўскі, Антон Лявіцкі, Ян Луцэвіч і інш.) або былі звязаны з гэтым асяроддзем (Ян Тукеркес, Аляксандр Уласаў і інш.). Да з’яўлення першых беларускіх нацыянальных дзеячаў (1902 г.) і выказанай адным з іх, Я. Луцкевічам, ініцыятывы па выданні беларускамоўнай газеты «Наша Доля» (1906 г.), ідэя існавання самастойнай беларускай мовы і беларускай нацыі амаль не існавала ў публічнай прасторы. «Беларуская гаворка» цікавіла толькі інтэлектуалаў з кола этнографаў і пісьменнікаў (з 1830–1850-х гг.: Ян Чачот, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч і інш.). На старонках газет «Наша Доля» і «Наша Нива» беларускія нацыянальныя дзеячы ўпершыню ў гісторыі адкрыта прапанавалі тагачаснай грамадскасці канцэпцыю, паводле якой беларусы разглядаліся не як частка рускай ці польскай нацыі, а як асобная нацыя. Беларуская мова лічылася галоўным доказам нацыянальнай самастойнасці беларусаў. У другім раздзеле «Гісторыя выдання і распаўсюджвання газет «Наша Доля» і «Наша Нива» ў 1906–1907 гг.» прадстаўлены нарыс ўзнікнення і выдання першых беларускіх газет, дапоўнены апісаннем працэсу распаўсюджвання гэтай прэсы ў грамадстве. Для напісання гэтага раздзела выкарыстаны сярод іншага апублікаваныя і неапублікаваныя ўспаміны непасрэдных удзельнікаў гэтых падзей. Беларускіх дзеячаў падтрымлівалі літоўскія нацыянальныя актывісты (Марцін Кухта, Марыя Пясяцкайце–Шлапялене і інш.), якія займаліся друкам і распаўсюджваннем беларускіх газет праз уласныя друкарню і кнігарню ў Вільні. Гэта яскрава сведчыць аб тым, якім чынам выданні на беларускай літаратурнай мове даходзілі да чытачоў. Адно з пытанняў, закранутых у трэцім раздзеле «Фарміраванне ўяўленняў аб Беларусі і беларускай мове ў ХІХ — пачатку ХХ ст. і праблема статусу беларускай мовы на старонках газет «Наша Доля» і «Наша Нива», — выкарыстанне назваў Беларусь, Беларусь и Литва ў мове беларускіх газет і іх вырыянты, якія склаліся пад уплывам польскай і рускай моў (Белая Русь, Беларусь, на Белай Руси, на Беларуси, у Беларуси). У гэтым жа раздзеле я прадставіў дзейнасць выдаўцоў і аўтараў беларускіх газет, накіраваную на павышэнне прэстыжу роднай мовы. Ва ўмовах, калі ідэнтычнасць беларускамоўнага насельніцтва вызначалася перш за ўсё рэлігійным фактарам (праваслаўныя традыцыйна лічыліся рускімі, а католікі — палякамі), беларускія нацыянальныя дзеячы ўспрымалі мову як фактар, які аб’ядноўваў усіх людзей, якія карысталіся беларускай мовай, у адзін народ — беларусаў. У чацвёртым раздзеле «Месца і роля алфавіта, правапісу і лексікі ў працэсе фарміравання беларускай літаратурнай мовы і нацыянальнай ідэнтычнасці на старонках газет «Наша Доля» і «Наша Нива» асноўная ўвага нададзена алфавіту першых беларускіх газет, якія выходзілі ў двух варыянтах: рускими и польскими литэрами. Гэта было вынікам жадання беларускіх дзеячаў ахапіць як беларускамоўных праваслаўных (рускіх), так і католікаў (палякаў). У той час у Беларусі шырока выкарыстоўваліся польскі і рускі (гражданка) алфавіты, таму яны былі прыняты і ў беларускім друку, хаця тагачаснае насельніцтва Беларусі характарызавалася даволі высокім працэнтам непісьменнасці (у 1897 г. пісьменнасць складала ў сярэднім 13,5%). У той жа час „Nasza Dola” і „Nasza Niwa” рэдка і непаслядоўна ўжывалі «свае» літары. Напрыклад, замест польскіх графем cz, sz, ż у выданнях польскими литэрами пачалі выкарыстоўвацца чэшскія паводле паходжання адпаведнікі č, š, ž (праўдападобна, праз літоўскае пасрэдніцтва). Для фанемы [ў] выкарыстоўваліся розныя графемы, прычым не абышлося без уплыву літоўскай пісьменнасці: першапачаткова гэта была пераважна ů (таксама рэдка ўжываліся ū, û, ú; u; w), якая паступова саступіла месца ŭ. Цікава, што асобная графема для фанемы [ў] у „Naszaj Doli” не выкарыстоўвалася, а з’явілася толькі на старонках „Naszaj Niwy” (у выданні рускими литэрами — ў), працягваючы традыцыю, пачатую пісьменнікамі ХІХ ст., якія пісалі па-беларуску (Я. Чачот, В. Дунін-Марцінкевіч і інш.). У выданнях рускими литэрами графема щ пад уплывам польскай арфаграфіі (szcz) была заменена на шч. У «Нашай Доли» і «Нашай Ниве» амаль адсутнічаюць літары ѣ і — на канцы слоў — ъ, што сведчыць пра самабытнасць беларускага правапісу ў параўнанні з тагачасным рускім. Гэта рыса, зрэшты, набліжае беларускі правапіс да ўкраінскага (зафіксавана ўжо ў выданнях на беларускай мове Польскай сацыялістычнай партыі пачатку ХХ ст.). Аўтары і выдаўцы «Нашай Доли» і «Нашай Нивы», ствараючы практычна з нуля новую літаратурную мову, задзейнічалі як родныя беларускія дыялекты, так і рэсурсы польскай і рускай літаратурных моў, што адлюстравалася як у алфавіце, так і ў правапісе (ahient i agient; kłass i klas; parlament i fłot), марфалогіі беларускіх газет, і асабліва ў лексіцы (harełka і wodka; litery і bukwy; hrudzień, dziekabr i śnieżań). У пятым раздзеле асвятляецца «Адлюстраванне працэсу фарміравання беларускай літаратурнай мовы і нацыянальнай ідэнтычнасці ў тапанімічнай лексіцы на старонках газет «Наша Доля» і «Наша Нива». Дзякуючы аўтарам «Нашай Доли» і «Нашай Нивы» спробы ўвесці беларускія нацыянальныя (тэрмін Ірыны Гапоненка) варыянты некаторых онімаў (Aszmiana, Hłybokaje, Miensk, Mikałajeūszczyna, nawahradzki, Nioman, Smargoni, Wiciebsk, Wilnia) аказаліся часткова ўдалымі. У той жа час многія назвы ў беларускамоўным друку па-ранейшаму функцыянавалі ў рускай форме (Disna, Witiebsk), руска-беларускай (Hłubokaje, Smarhoń), польскай (Oszmiana, Homel, Witebsk), руска польскай (Minsk, Nieman, Połock, Wilna), руска-польска-беларускай (Breść–Litoūsk, Brest– Litoūski, Hrodna, Nawahrudok). Раздзел шосты «Назвы і вобразы суседніх народаў на старонках газет «Наша Доля» і «Наша Нива» ў кантэксце фарміравання беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці» прысвечаны замацаванню ў беларускай літаратурнай мове некаторых этнонімаў (litoůcy, Litwa, litoŭski, palaki, Polszcza, ruskije, ruski), у той час як іншыя з цягам часу па розных прычынах набылі рысы гістарызмаў або размоўных з’яў (lachy, litwiny, Niamieczyna, Rasieja, rasiejski, żydy, żydoŭski). Аналіз гэтых назваў дае магчымасць рэканструяваць беларускі нацыянальны погляд на суседнія народы і краіны. Дысертацыя заканчваецца заключэннем. Аналіз зместу першых беларускіх газет 1906–1907 гг. дазваляе сцвярджаць, што ў аснову нацыянальнай ідэнтычнасці беларусаў на старонках гэтых выданняў, фактычных органаў беларускага нацыянальнага руху, была пакладзена беларуская мова як фактар, што аб’ядноўваў жыхароў тагачаснай Беларусі польскай і рускай веры ў сучасную беларускую нацыю. Да працы далучаны спіс архіўных крыніц і літаратуры, ілюстрацыі, а таксама сем табліц, падрыхтаваных на аснове выкарыстаных крыніц.