Gustaw Herling-Grudziński jako krytyk literatury rosyjskiej ("Dziennik pisany nocą")

Niniejsza praca składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym z nich zaprezentowana jest sylwetka Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, ze szczególnym naciskiem na te elementy biografii, które znacząco wpłynęły na późniejsze losy pisarza. Grudziński wychowywał się w rodzinie o głębokich tradycjach patriotycznych, uczęszczał do Gimnazjum Męskiego im. Stefana Żeromskiego w Kielcach, w którym panował swoisty kult tego pisarza. W okresie międzywojennym był zaangażowany w ideę socjalistyczną (brał udział w spotkaniach uczniowskiego kółka komunistycznego, po wojnie zaś nie krył sympatii dla socjalistów, przede wszystkim z kręgu PPS). W 1937 roku rozpoczął studia na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, miał zacięcie naukowe (jak sam powtarzał – gdyby nie wojna, zostałby pewnie adiunktem na Polonistyce). Od wczesnych lat młodości pociągała go publicystyka i krytyka literacka. Świetnie zapowiadającą się karierę przerwał wybuch II wojny światowej. Pisarz wziął udział w kampanii wrześniowej, współtworzył konspiracyjną grupę Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa. Pod koniec października 1939 roku podjął misję przedarcia się przez Republikę Litewską lub Rumunię za zachód Europy, by poinformować zachodnią opinię publiczną o sytuacji w Polsce. Próba okazała się daremna – Grudziński został aresztowany przez NKWD, a następnie skazany na pięć lat więzienia. Wyrok odbywał w Witebsku, Wołogdzie, Leningradzie oraz w łagrze w Jercewie. Rzeczy, jakie tam widział i przeżył, na zawsze zmieniły jego psychikę i światopogląd. Pisarz odzyskał wolność dzięki ogłoszonej w 1941 roku amnestii dla Polaków więzionych w ZSRR. Wycieńczony, głodny i chory przedostał się do Armii generała Władysława Andersa, z którą przebył cały szlak bojowy – od Czelabińska w Azji Środkowej, aż po Tarent we Włoszech. Brał udział w bitwie pod Monte Cassino. Po wojnie został na emigracji; osiadł na stałe w Neapolu, skąd bacznie śledził losy Polski i Europy. Rozdział drugi analizuje rosyjską literaturę dziewiętnastowieczną, która ukształtowała poglądy oraz warsztat twórczy Grudzińskiego. Szczególnie bliska była mu twórczość Fiodora Dostojewskiego, Lwa Tołstoja, Iwana Turgieniewa oraz Antoniego Czechowa. Uważał ich za pisarzy, którzy wywarli ogromny wpływ na rozwój światowej literatury. W swych utworach Grudziński wielokrotnie nawiązuje do prozy Fiodora Dostojewskiego, czego wyrazem jest Inny Świat. Znajdziemy tu liczne odwołania do Wspomnień z domu umarłych. Twórczość Dostojewskiego gości wielokrotnie na kartach Dziennika pisanego nocą, Białe noce były zaś inspiracją do napisania opowiadania o kazirodczej miłości . Od autora Zbrodni i kary Grudziński zapożyczył metody opisu „piekła zagłady” oraz analizy psychologicznej człowieka uwięzionego w tym piekle, a także konwencję dziennika intymnego, będącego kroniką rozwoju myśli intelektualnej autora. Dzięki twórczości Iwana Turgieniewa poznał okoliczności narodzin i warunki rozwoju dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej. Lew Tołstoj zaś opisał miażdżący upadek rosyjskich ruchów rewolucyjnych. Lektura utworów Antoniego Czechowa dostarczyła Grudzińskiemu narzędzi niezbędnych do opisu społeczeństwa rosyjskiego. Autor Sali nr 6 stał się przewodnikiem Herlinga po bogatej kulturze rosyjskiej. W rozdziale trzecim zaprezentowano stosunek autora Innego Świata do przedstawicieli trzech fal emigracji rosyjskiej. Gustaw Herling-Grudziński całe swe dorosłe życie spędził na emigracji, a więc doskonale znał związane z nią problemy – samotność, wyobcowanie, brak zrozumienia u innych, a przede wszystkim tęsknotę za utraconą ojczyzną. W Dzienniku pisanym nocą pisarz prezentuje sylwetki Andrieja Amalrika, Josifa Brodskiego, Mariny Cwietajewej, Natalii Gorbaniewskiej, Maksyma Gorkiego, Władimira Maksimowa, Wiktora Niekrasowa, Iriny Ratuszyńskiej, Andrieja Siniawskiego, Aleksandra Sołżenicyna, Aleksieja Tołstoja, Jawgienija Zamiatina, Aleksandra Zinowiewa. Wymienia również postaci Arkadija Bielinkowa, Andrieja Biełego, Leonida Andriejewa, Ilii Erenburga, Nauma Korżawina, Władimira Nabokowa oraz Borisa Sawinkowa. Lektura Dziennika pisanego nocą pozwala stwierdzić, iż niektórzy z opisanych tam autorów są mu szczególnie bliscy. Do tego grona należą Marina Cwietajewa, Aleksander Sołżenicyn, Natalia Gorbaniewska. W utworach i tekstach publicystycznych pisarzy emigracyjnych Grudziński dostrzega narodziny opozycji rosyjskiej wobec systemu totalitarnego i państwa sowieckiego, które toczy walkę ze społeczeństwem. W tym rozdziale pojawia się również sylwetka Aleksandra Hercena (przedstawiciela emigracji dziewiętnastowiecznej), który całą swą działalność publicystyczną podporządkował podjętej jeszcze w Rosji walce z caratem, a także popierał zrywy narodowowyzwoleńcze Polaków. Grudziński obrał sobie Hercena za wzór do naśladowania, a jego twórczość za źródło wielu inspiracji. Obaj angażowali się w walkę o wolność człowieka, sprzeciwiali się wszelkim formom ucisku i cenzurze. Hercen demaskował i piętnował nadużycia caratu, Herling-Grudziński zaś władzy komunistycznej. Istotny jest również fakt, że Jerzy Giedrojć i Gustaw Herling-Grudziński zakładając „Kulturę”, wzorowali się na „Dzwonie” Hercena. Przedstawione w rozdziale czwartym analizy dotyczą rosyjskiej literatury „represjonowanej”. W tym miejscu zostały zaprezentowane opinie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego na temat takich twórców rosyjskich, jak: Osip Mandelsztam, Anna Achmatowa, Izaak Babel, Boris Pasternak, Michaił Bułhakow, Boris Pilniak czy Andriej Płatonow. Wyłaniające się z Dziennika pisanego nocą portrety nie są ze strony Grudzińskiego jedynie dowodem uznania dla twórczości wymienionych pisarzy, ale przede wszystkim próbą rekonstrukcji stosowanych wobec wybitnych przedstawicieli inteligencji rosyjskiej brutalnych metod „perswazji”, których celem było wymuszenie posłuszeństwa. Ceną za umiłowanie wolności słowa oraz krytykę rzeczywistości sowieckiej, jaką zapłacili należący do tej grupy pisarze rosyjscy, były liczne represje: całkowity zakaz druku, wykluczenie ze Związku Pisarzy Radzieckich, literackie zapomnienie, skrajne ubóstwo, przemoc fizyczna wobec rodziny pisarza, i najgorsza – kara śmierci. Rozdział piąty analizuje rosyjską literaturę łagrową. Mowa w nim zarówno o wybitnych jej przedstawicielach – Aleksandrze Sołżenicynie i Warłamie Szałamowie, a także o mniej znanych twórcach: Andrieju Amalriku i Irinie Ratuszyńskiej. Choć dwa lata spędzone w obozie pracy przymusowej w Jercewie stanowią bardzo trudny okres w biografii Herlinga-Grudzińskiego, niemniej jednak są źródłem brzemiennych w skutki doświadczeń osobistych, gdyż po pierwsze posłużyły jako inspiracja do napisania Innego Świata, po drugie wzbudziły zainteresowanie Grudzińskiego literaturą rosyjską, po trzecie zapoczątkowały poszukiwania Grudzińskiego „innej Rosji”. Najwięcej miejsca autor Wędrowca cmentarnego poświęcił Aleksandrowi Sołżenicynowi. Jako znawca i krytyk literatury rosyjskiej z pasją obserwował ewolucję jego talentu, co widać nie tylko na kartach Dziennika pisanego nocą, ale również Upiorów rewolucji. Przedmiotem refleksji Grudzińskiego jest twórczość literacka rosyjskiego dysydenta, a także działalność publicystyczna. Warłam Szałamow to pisarz, przed którym – według Herlinga-Grudzińskiego – wszyscy „gułagiści” winni skłonić głowy. Opowiadania kołymskie to „skamieniałe odpryski cywilizacji więziennej”.