Status prawny islamu w Cesarstwie Rosyjskim

Niniejsza praca charakteryzuje pozycję prawną islamu od ustanowienia Cesarstwa Rosyjskiego przez Iwana IV Groźnego w 1547 roku do rewolucji w roku 1917. Praca opiera się na analizie aktów normatywnych wydanych przez władze carskie, a jej uzupełnieniem jest literatura zajmująca się problematyką islamu w Rosji. W pracy zostały przedstawione realia funkcjonowania mahometan w carskiej przestrzeni prawnej w oparciu o charakterystykę władcy, czynniki wewnątrz Imperium i sytuację geopolityczną. Rozdziały ułożone są chronologicznie, aby w spójny sposób przedstawić zmianę podejścia do kwestii praw muzułmanów na przestrzeni wieków. Przemożny wpływ na umiejscowienie społeczno-prawne islamu w pierwszych latach funkcjonowania Cesarstwa miał rozwój religii na terenie Azji oraz ekspansja terytorialna Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, co zostało przedstawione w pierwszym rozdziale. W pracy scharakteryzowano wszystkie występujące koncepcje władzy w stosunku do islamu, od przymusowej chrystianizacji, metody wynagradzania, przez politykę wzajemnych ustępstw, na względnej tolerancji i akceptacji rosyjskiego islamu kończąc. Ponadto zostały zaprezentowane odłamy i nurty islamskie, które wywierały istotny wpływ zarówno na świadomość religijną muzułmanów, jak i na pozycję w Cesarstwie. Wzrost znaczenia islamu w imperialnym prawodawstwie rozpoczął się od zinstytucjonalizowania mahometanizmu za panowania Katarzyny II, uwzględnienia go w reformach oświeceniowych oraz przez umożliwienie rozwoju myśli islamskiej w szkołach i uczelniach. Reformy oświeceniowe doprowadziły wydawania większej liczby aktów normatywnych o charakterze religijnym, a rozszerzanie granic Imperium zmieniło podejście do ludności tatarskiej. Dzięki temu uzyskano poczucie wspólnoty, czego skutkiem było nadawanie kolejnych przywilejów. Jednocześnie muzułmanie zaczęli traktować Cesarstwo jako „Dom Islamu”. Powyższe czynniki doprowadziły do ewolucyjnej tendencji zbliżania statusu prawnego islamu do posiadanego przez religie chrześcijańskie inne niż prawosławie. Proces ten został jednak zatrzymany w momencie upadku caratu i dojścia do władzy bolszewików.

This thesis characterizes the legal status of Islam from the establishment of the Russian Empire by Ivan the Terrible in 1547 to the revolution of 1917. It is based on an analysis of normative acts issued by the tsarist authorities, and is complemented by literature dealing with Islam in Russia. The thesis presents the reality of the functioning of Muslims in the tsarist legal space based on the characteristics of the ruler, factors within the Empire and the geopolitical situation. The chapters are arranged chronologically to provide a coherent account of the changing approach to the rights of Muslims over the centuries. The socio-legal status of Islam in the early years of the Empire was profoundly influenced by the development of the religion in Asia and the territorial expansion of the Grand Duchy of Moscow, as presented in the first chapter. The work characterizes all the existing policy approaches to Islam: from forced Christianization, the method of remuneration, through the policy of mutual concessions, to the relative tolerance and acceptance of Russian Islam. In addition, Islamic factions and currents that had a significant impact on both the religious awareness of Muslims and their position in the Empire are presented. The rise of Islam in the imperial legislature began with its institutionalization during the reign of Catherine II, its inclusion in the Enlightenment reforms, and by allowing Islamic thought to develop in schools and universities. The Enlightenment reforms led to the issuance of more normative religious acts, and the expansion of the Empire's borders changed attitudes toward the Tatar population. This gave them a sense of community, resulting in the granting of more privileges. At the same time, Muslims began to treat the Empire as the “Home of Islam”. The above factors led to an evolving trend of bringing Islam's legal status closer to that held by Christian religions other than Orthodoxy. However, this process came to a halt with the fall of Tsarism and the rise of Bolsheviks.