Brueglowski atlas pamięci. Przemiany postrzegania twórczości Pietera Bruegla Starszego we współczesnej frankofońskiej literaturze belgijskiej (Dominique Rolin, Pierre Mertens i Guy Goffette)

Przedmiotem rozprawy jest analiza przemian postrzegania twórczości Pietera Bruegla Starszego (ok. 1525-1569) we współczesnej francuskojęzycznej literaturze belgijskiej. Począwszy od XIX wieku aż do dzisiaj, malarstwo artysty jest jednym z belgijskich „miejsc pamięci” (lieu de mémoire). Na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci pisarze w różny sposób adaptują Brueglowskie imaginarium do własnej twórczości. W pierwszym etapie (do połowy XX wieku) obrazy służą budowaniu rodzącej się tożsamości zbiorowej autorów belgijskich, zaś od drugiej połowy stają się one elementem indywidualnych mitologii poszczególnych pisarzy. Z zestawienia wybranych dzieł literackich wyłania się obraz brueglowskiego atlasu pamięci. Jego forma, początkowo malarska, z czasem podąża ku mediom takim jak fotografia, kino czy kartka pocztowa. W pracy przyjęto metaforyczne rozumienie terminu „atlas”, widząc w nim zarówno zbiór obrazów, jak i swoistą mapę pamięci. Inspirację stanowi tu koncepcja Atlasu Mnemosyne (1924-1929) niemieckiego historyka sztuki Aby’ego Warburga (1866-1929). Termin Nachleben („dalsze życie”) używany przez badacza, odnosi się w przypadku Mnemosyne do odradzania się form antycznych w kulturze nowożytnej, w przypadku kultury belgijskiej oznaczałby zaś ciągłe powracanie brueglowskich inspiracji. Każda z omawianych książek, podobnie jak dzieło Warburga, na nowo definiuje relacje między słowem, obrazem i jego medium w danym kontekście społeczno-kulturowym. Pierwszy rozdział pracy przedstawia złożone związki między literaturą i sztukami plastycznymi, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki belgijskiej. Zarysowuje także zależność między mediami dzieł sztuki, a funkcjonowaniem pamięci zarówno zbiorowej, jak i indywidualnej. Rozdział drugi poświęcony jest analizie malarskich dzieł Pietera Bruegla Starszego, które staną się źródłem inspiracji nie tylko dla kolejnych pokoleń artystów plastyków, ale przede wszystkich dla kilku generacji francuskojęzycznych pisarzy belgijskich, co jest przedmiotem rozdziału trzeciego. Brueglowski mit rodzi się na przecięciu dwóch ważnych zjawisk dla kultury belgijskiej: mitu XVI wieku i mitu pisarza postrzeganego jako kontynuatora malarskiego dziedzictwa obszaru dawnych Niderlandów. XIX i XX-wieczni pisarze czerpią inspirację z imaginarium artysty do stworzenia własnej wizji XVI wieku (Charles De Coster, Michel de Ghelderode) lub też stanowi ono dla nich punkt odniesienia do opisania współczesnych zjawisk społecznych (Maurice Maeterlinck, Eugène Demolder, Émile Verhaeren, Camille Lemmonier, Georges Eekhoud, Franz Hellens). Połowa wieku dwudziestego zwiastuje początek inspiracji estetyką nowszych mediów, których stylistyka zostaje zaadoptowana do twórczości literackiej. Rozdział czwarty poświęcony jest analizie fotograficznego atlasu Dominique Rolin (1913-2012). Jego materię wyznaczają trzy osie tematyczne: sztuka flamandzka, wątki biograficzne, ze szczególnym podkreśleniem relacji rodzinnych, oraz problematyka ciała. Forma atlasu jest zaś naznaczona wpływem estetyki fotograficznej, co jest szczególnie widoczne na poziomie narracji. Tym samym autorka tworzy rodzaj foto-tekstu, skonstruowanego z „fotografii utajonych” (M. Michałowska), przywołanych jedynie poprzez słowa. Rozdział piąty opisuje kinematograficzny atlas Pierre’ Mertensa (ur. 1939). Treść atlasu stanowi sztuka, zarówno plastyczna, jak i muzyczna, oraz liczne wątki biograficzne umieszczone w szerokim kontekście historycznym. Pisarz tworzy obrazy przypominające filmowe ujęcia. Metoda montażu kinematograficznego jest widoczna zarówno na poziomie mikroskali (treść poszczególnych opowiadań), jak i makroskali (metoda komponowania całości dzieła). Ten swoisty literacko-kinowy montaż, zgodnie z koncepcją Gilles’a Deleuze’a, ukazuje zarazem działanie czasu. Kolejna część pracy poświęcona jest interpretacji brueglowskich nawiązań u Guy’a Goffette’a (ur. 1947). Pierwsza część rozdziału stanowi omówienie tematów podejmowanych przez pisarza (sztuka, pejzaż i biografia.), zaś część druga analizuje „pocztówkową” formę konstruowanego przez niego atlasu. Prezentuje także w jaki sposób książka Auden ou l’œil de la baleine (2005) może być uznana za szczególną, literacką kartkę pocztową w świetle teorii Jacques’a Derridy („zasada pocztowości”). Konkluzja podsumowuje przemiany, jakim uległo postrzeganie twórczości Pietera Starszego w literaturze belgijskiej.

Title: Bruegelian atlas of memory. Changes in the perception of Pieter Bruegel the Elder’s oeuvre in Belgian francophone literature of the 20th century (Dominique Rolin, Pierre Mertens, Guy Goffette) The thesis depicts the changes in the perception of Pieter Bruegel the Elder’s paintings (c. 1525-1569) in the contemporary Belgian francophone literature. Since the 19th century till today the Bruegel’s oeuvre has constituted one of places of memory (lieu de mémoire). During subsequent decades writers have adopted his imaginary world to their books. In the first stage of this phenomenon (till the first half of the 20th century) paintings played an important role in constructing the collective identity of Belgian authors, whereas since the second half of the century, the Bruegel’s oeuvre has become an element of individual mythologies. The compilation of the books enables one to create a Brueghelian atlas of memory. Its form, initially pictorial, with time passing oscillates to the more contemporary mediums such as photography, cinema or postcard. In the thesis the term of atlas is understood in the metaphorical way: as a compilation of images and as a kind of a memory map. This theory is inspired by the Mnemosyne Atlas (1924-1929) of the German art historian Aby Warburg (1866–1929). The word Nachleben (“post-life”) used by the scientist, refers (in the case of Mnemosyne Atlas) to the revival of ancient forms in the modern culture. When it comes to Belgian culture it could describe the constant re-birth of Brueghelian inspirations in literature. Similarly to the Warburg’s oeuvre, each of the books reformulates relations between the word, image and its medium in the given socio-cultural context. The first chapter presents complex links between literature and visual arts, underlining the specificity of the Belgian milieu. It focuses as well on the dependence between the medium and the way of functioning of images in both, individual and collective memory. The second chapter is dedicated to the analysis of the Bruegel’s oeuvre, which becomes inspiration not only to several generations of visual artists, but also to many Belgian writers. In the following part of the thesis the Bruegelian presence in literature is analysed. This myth emerges thanks to two parallel phenomena, namely, the myth of the sixteenth century and the myth of writers-heirs of the Flemish painters. In the 19th and the 20th century the Bruegelian universe inspires Belgian authors to create their own vision of the Golden Ages in the Low Countries (Charles De Coster, Michel de Ghelderode) or constitutes the reference point to describe contemporary social problems (Maurice Maeterlinck, Eugène Demolder, Émile Verhaeren, Camille Lemmonier, Georges Eekhoud, Franz Hellens). In the latter part of the twentieth century writers are inspired by aesthetics of the modern media. The fourth chapter is dedicated to the analysis of Dominique Rolin’s (1913-2012) photographic atlas. Its matter comprises three major themes, such as Flemish art, biography and the problematic aspects of the body. The form of the atlas is marked by the influence of photographic aesthetics, which is particularly noticeable in the narrative forms. The author creates a kind of photo-text, constructed of the latent images (M. Michałowska) recalled only by the words. The next chapter describes the cinematographic atlas of Pierre Mertens (born in 1939). Its content is composed of art, both the visual one and the music, and biographies put in the historical context. Mertens in his writing creates the imitation of film shots. The method of cinematographic montage is visible as much on the microscale (novel’s content) as on the macroscale (the way of composing the final version of the work). This part demonstrates how this montage, according to the Gilles Deleuze’s theory, reflects the action of the time. The next section focuses on the analysis of the Bruegelian inspirations in Guy Goffette’s oeuvre (born in 1947). The first half of the chapter depicts the leitmotifs of Goffette’s atlas (art, landscape, biography), whereas the second one is dedicated to the form chosen by the writer: the postcard. The book Auden ou l’œil de la baleine (2005) could be considered a special kind of a postcard in the light of Jacques Derrida’s theory (“Postal Principle”). The conclusion sums up and interprets the changes in the perception of Pieter Bruegel the Elder’s oeuvre in Belgian francophone literature.