Józef Morelowski jako poeta późnego oświecenia. Próba monografii

Głównym celem pracy jest przedstawienie sylwetki Józefa Morelowskiego (1777- 1845) poety, jezuity, wykładowcy Akademii Połockiej, słabo rozpoznanego w badaniach literaturoznawczych, najczęściej z jednym tylko utworem – Trenami na rozbiór Polski, określanego często jako autor „przygodny” oraz „zapomniany”. W pracy omówiona została zarówno biografia poety, postaci silnie związanej z porozbiorową historią Polski i rolą w niej Kresów Wschodnich, jak i dzieje zakonu jezuitów, którego był członkiem oraz Akademii Połockiej, placówki oświatowej założonej przez jezuitów, pod patronatem cara Aleksandra I, na terenach Rzeczpospolitej objętych rosyjskim zaborem. Praca stanowi swoisty przegląd, często sprzecznych ze sobą, opinii na temat jezuity, określanego raz mianem „patrioty”, innym razem „sługi Moskwy”, uzupełniony wnioskami z analizy argumentacji dotyczącej obu przeciwstawnych kategorii określeń. Jest to także próba przywrócenia mu pamięci jako autorowi, którego twórczość „nie ustępuje sprawnością językową i obrazowania” wielu znanym poetom późnego oświecenia. Twórczość Józefa Morelowskiego, bogata i różnorodna, nawiązuje do podstawowych problemów epoki; można w niej jednakże zaobserwować wpływy nowych prądów literackich. Powyższe kwestie zyskały nowy wymiar w świetle wyników kwerend, podczas których udało się dotrzeć do, pomieszczonych w archiwach, nieznanych dotychczas tekstów poety, między innymi korespondencji prowadzonej przez Józefa Morelowskiego z Konstantym Fiodorowiczem Kałajdowiczem, carskim urzędnikiem i historykiem. Epistolografia przechowywana jest w Bibliotece Narodowej w Petersburgu. Z listów wyłania się obraz jezuity jako człowieka oddanego obowiązkom i bezgranicznie przywiązanego do wspólnoty zakonnej, podległego starszym w zakonie i jednocześnie – wykonującego „zadania” zlecane mu przez Rosjanina. Dość wzmożona korespondencja utrzymywana jest do 3 grudnia 1816 roku, później kontakt między uczonymi urywa się, co zbiega się w czasie z brutalnym wypędzeniem jezuitów z Petersburga. Szczegółową analizę korespondencji uzupełnia omówienie pozostałych nieznanych tekstów jezuity – rosyjskiego poematu Muza oraz polskiego dramatu Józef. Wnioski z analizy dotychczas niezbadanych tekstów pozwalają po części poddać w wątpliwość tezę o bezgranicznym oddaniu Józefa Morelowskiego służbie Rosji, rzucają nowe światło na motywy działania i współpracy księdza z reprezentantami państwa zaborczego , a co za tym idzie na intencje, prawdziwą wymowę i interpretację jego spuścizny literackiej. Wszystkie niewydane dotychczas w Polsce teksty zostały zgromadzone podczas kwerend w Archiwum Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego i Bibliotece Narodowej w Warszawie oraz dzięki kontaktom mailowym z Ossolineum we Wrocławiu i Rosyjską Biblioteką Narodową w Petersburgu, z których pochodzą skany rękopisów poety. Do pracy dołączono Aneks z rękopisami oraz polskim przekładem rosyjskojęzycznych tekstów poety, wykonanym przez tłumacza przysięgłego, Karolinę Romanowską

The main goal of this work is to present the profile of Józef Morelowski (1777-1845) a poet, Jesuit, a lecturer at the Polotsk Academy, poorly recognized in the literary studies, most often with only one work - Laments on the partition of Poland, often referred to as the "accidental" and "forgotten" author. The work discusses both the biography of the poet, a character strongly associated with the post-partitional history of Poland and the role of the Eastern Borderlands in it, as well as the history of the Jesuit Order, of which he was a member, and the Połock Academy, an educational institution founded by the Jesuits under the patronage of Tsar Alexander I, in the territories of the Republic of Poland (Rzeczpospolita) under the Russian annexation. The work is a kind of review of often contradictory opinions about the Jesuit, once referred to as a "patriot", another time a "servant of Moscow", completed by conclusions from the analysis of arguments regarding both opposing categories of terms. It is also an attempt to restore the memory of him as an author whose work "is not below the linguistic and imaging skills" of many well-known poets of the late Enlightenment. The work of Józef Morelowski, rich and diverse, refers to the basic problems of the era; one can also observe in it the influence of the new literary currents. The above-mentioned issues gained a new dimension in the light of the results of the queries as the result of which I managed to access unknown texts of the poet, which were safe-kept in the archives, including correspondence conducted by Józef Morelowski with Konstantin Fyodorovich Khaladovich, a tsarist official and historian. The epistolography is stored in the National Library in St. Petersburg. The letters reveal an image of the Jesuit as a man devoted to his duties and totally devoted to the monastic community, subject to the elders in the order and at the same time - performing the "tasks" commissioned by the Russian official. A quite intense correspondence is carried on until December 3, 1816, later the contact between the scholars is cut off, which coincides with the brutal expulsion of the Jesuits from St. Petersburg. A detailed analysis of the correspondence completes the discussion of the remaining unknown texts of the Jesuit - the Russian narrative poem "The Muse" ("Muza") and the Polish drama "Joseph" ("Józef"). The conclusions from the analysis of the hitherto unexplored texts partly allow us to question the thesis that Józef Morelowski was totally devoted to the service of Russia, they shed a new light on the motives of the priest’s actions and cooperation with the representatives of the partitioning state, and hence, on intentions, real meaning and interpretation of his literary legacy. All the texts previously unpublished in Poland have been collected during the queries at the Archives of the Society of Jesus in Krakow, in the Library of the Polish Academy of Sciences in Krakow, in the Library of the University of Warsaw and the National Library in Warsaw and thanks to e-mail contacts from Ossolineum in Wroclaw and the Russian National Library in St. Petersburg, from which scans of the poet's manuscripts come from. The work is accompanied by an Annex with the manuscripts and the Polish translation of the poet's Russian-language texts, made by a sworn translator, Karolina Romanowska.