Polski system szkolny po roku 1989. Między demokratyzacją i uspołecznieniem a komercjalizacją?

Polski system szkolny w ciągu minionych trzech dziesięcioleci ulegał nieustannym przeobrażeniom: zmieniała się m.in. jego struktura, sposób funkcjonowania, a także przekazywane treści. Niniejsza praca jest próbą opisu oraz wyjaśnienia charakteru tych przemian w kontekście trzech idei stojących, zdaniem autora, u podstaw konstruowania kolejnych, systemowych rozwiązań instytucjonalnych po roku 1989. Wspomniane procesy to demokratyzacja, centralizacja oraz komercjalizacja. Zaprezentowane w pracy podejścia analityczne związane z pomiarem jakości demokracji pozwoliły na stworzenie autorskiego narzędzia wspomagającego analizę demokratyzacji oraz centralizacji szkoły. Z kolei namysł nad koncepcją komercjalizacji, oraz pogłębione analizy cech dóbr publicznych i prywatnych, umożliwiły wskazanie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób – wraz z przemianami polskiego systemu szkolnego – ukształtował się charakter powszechnej edukacji szkolnej, rozumianej w kontekście teorii dóbr. Proces badawczy podporządkowany został perspektywie radykalnego humanizmu, która pozwoliła na jakościową analizę kolejnych zmian zachodzących w ramach polskiego systemu szkolnego po roku 1989. Badaniu poddano następujące obszary: 1) struktura systemu szkolnego, w tym m.in. kwestia szkolnictwa niepublicznego, 2) funkcjonowanie systemu, zwłaszcza w kontekście relacji szkoły, samorządu oraz administracji centralnej, a także kontroli zewnętrznej i wewnętrznej, 3) szkolne instytucje i procedury demokratyczne, 4) wybrane zagadnienia związane z finansowaniem polskiej szkoły. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że polska szkoła nie jest obecnie ani w pełni demokratyczna (mimo, że od początku lat 90. XX wieku, przynajmniej w aspekcie dyskursywnym, zmierzała w taką stronę), ani scentralizowana – m.in. dzięki decentralizacji struktury organów prowadzących placówki. Z kolei namysł nad charakterem polskiej edukacji szkolnej w świetle koncepcji dóbr pozwala na sformułowanie tezy o jej jedynie częściowo publicznej naturze. Choć nie jest dobrem prywatnym – przeczy temu jej powszechny i w wielu aspektach (pośrednio) bezpłatny charakter, daleko jej również do statusu czystego dobra publicznego.

Over the past three decades, the Polish school system has undergone constant changes in the scope of structure, functioning, as well as its content, transmitted by schools. This work is an attempt to describe and explain the nature of these changes in the context of the three ideas that, in the author's opinion, underpin formation of subsequent institutional solutions in school system after 1989. The mentioned processes are: democratization, centralization and commercialization. The analytical approaches related to measuring the quality of democracy presented in the work allowed to create an original, autor’s tool supporting the analysis of democratization and centralization of the school. In turn, the reflection on the concept of commercialization, and in-depth analyzes of the characteristics of public and private goods, allowed to indicate the answer to the question in what way the character of common school education was changed. The research process was subordinated to the perspective of radical humanism, which allowed a qualitative analysis of subsequent changes occurring within the Polish school system after 1989. The following areas were examined: 1) the structure of the school system, including the issue of private education, 2) functioning of the system, especially in the context of the relationship of the school, local government and central administration, as well as external and internal control, 3) democratic school institutions and procedures, 4) selected issues related to the financing of the Polish school. The results of the conducted research indicate that the Polish school is currently neither fully democratic (despite the fact that since the beginning of the 1990s, at least in a discursive aspect, it was heading in this direction), or centralized – thanks to the decentralization of the structure of the units responsible for functoning of schools. Furthermore, reflection on the nature of Polish school education in the scope of the concept of public and private goods allows to formulate a thesis about its only partly public nature. Although it is not a private good - due to its universal and in many aspects (indirectly) free of expense nature - it is also far from the status of pure public good.