Ruch teatralnej kontrkultury w Polsce z perspektywy doświadczeń jego uczestniczek

Cel podjętych badań Rozprawa przedstawia i analizuje doświadczenia kobiet związanych z teatralnym ruchem kontrkultury w Polsce. Analizie poddane zostały doświadczenia wybranych uczestniczek tego ruchu, zapośredniczone przez ich własną interpretację, zarówno w postaci narracji biograficznej, jak i prowadzonej przez nie działalności teatralnej. Punktem wyjścia podejmowanej refleksji było, oparte na wstępnie przeprowadzonych badaniach, przekonanie, że bycie kobietą w teatrze kontrkultury jest doświadczeniem szczególnym – zarówno w obszarze funkcjonowania i organizacji pracy w grupie teatralnej, jak i treningu aktorskiego, którego efektem są grane przez nie role. Zespoły teatralnej kontrkultury, opierając swoje działania na idei nierozdzielności życia i twórczości, zakładały inny od teatrów instytucjonalnych czy repertuarowych tryb istnienia. Przeciwstawiając się administracyjnie ujednoliconemu modelowi działania teatrów, przekraczały zarówno czasowe, jak i przestrzenne ramy pracy teatralnej, definiując całość egzystencji należących do nich osób. Tym samym proponowały alternatywny model życia, wykraczając poza ramy teatru, a dążąc do zmiany podstawowych, dominujących wzorców kultury, stawały się czymś „więcej niż teatr” (Jawłowska 1988). Tak budowany kontrkulturowy etos jawi się jako sprzeczny z trudnościami, jakie napotykały kobiety pragnące twórczo realizować się w tym środowisku. Poprzez analizę zrekonstruowanych przez uczestniczki tego ruchu ich własnych doświadczeń, rozprawa ma na celu nie tylko przywrócić pamięć o aktorkach, których twórcza działalność była pomijana w dotychczasowych syntezach teatrologicznych, lecz także podjąć próbę odczytania na nowo historii teatralnej kontrkultury w Polsce. Ponadto, traktując grupę teatralną jako „typ idealny” modelu życia społecznego, rozprawa umożliwia podjęcie refleksji nad podstawowymi dla kultury wzorcami, w szczególności dotyczącymi płci i przypisanych jej ról społecznych. Badania stawiały przed sobą także realizację celów w zakresie przyjętej metodologii – poprzez analizę ekspresji doświadczenia kobiet podejmuję próbę odzyskania doświadczenia jako kategorii badań humanistycznych. Metodologia Badania mają charakter interdyscyplinarny z dwóch przynajmniej względów. Po pierwsze, z uwagi na podejmowaną problematykę, która łączy zagadnienia teatrologiczne z wrażliwością na rolę kobiet w kulturze, rzutując te kwestie na szerszą płaszczyznę społeczną, ze szczególnym uwzględnieniem ważnej kategorii doświadczenia. Po drugie, ze względu na bogatą, zróżnicowaną metodologię, która obejmuje pogłębione wywiady biograficzne z wytypowanymi postaciami ruchu 2 teatralnego, analizę i interpretację prac teatralnych oraz badania historyczne (w tym archiwalne) nad rozwojem kontrkulturowego nurtu w teatrze polskim. Najważniejszą dla rozprawy kategorią badawczą jest doświadczenie, które definiuję jako „to, co przeżyte” (Wilhelm Dilthey). Przyjmuję, że doświadczenie jest niepełne do momentu, gdy „temu, co przeżyte” nie zostanie przypisane znaczenie w trakcie twórczej retrospekcji (Victor W. Turner), której efektem może być nie tylko narracja, lecz także – w kontekście badanych przeze mnie kobiet – teatralna działalność. Tym samym, badając biografie twórcze kobiet, ujmuję każdy akt ich twórczości jako interpretację i reprezentację ich własnych przeżyć, a więc jako doświadczenie ujęte przez nie w strukturyzacyjne ramy. Przyjmuję zatem, że badanie doświadczenia jest badaniem jego ekspresji, analizą doświadczenia zapośredniczonego przez interpretację, która z kolei ma zawsze podstawy społeczne (Kirsten Hastrup). Tym samym, zauważam procesualny sposób istnienia kultury, a kategoria doświadczenia staje się dla mnie procesem, który nie tylko jest kształtowany przez kulturę, lecz także sam przekształca i kształtuje zarówno jednostkę, jak i – poprzez jego artykulację, a więc obiektywizowanie jego znaczenia – kulturę. Struktura pracy Praca składa się z pięciu rozdziałów analityczno-interpretacyjnych poświęconych poszczególnym biografiom. W selekcji przypadków do case study kierowałam się kryterium różnorodności doświadczeń, by zakreślić pole możliwych postaw – zarówno strategii funkcjonowania w zespole czy poza nim, jak i dróg twórczej samorealizacji. Do studium przypadku wybrałam: Ewę Benesz (ur. 1943), Annę Zubrzycki (ur. 1950), Jolantę Krukowską (ur. 1950), Ewę Wójciak (ur. 1951) i Erdmute Sobaszek (ur. 1957). W wyniku każdego studium przypadku powstało pięć figuracji aktorek polskiej kontrkultury – Oma, Cudzoziemka, Derwiszka, Rewolucjonistka i Akrobatka – stanowiących alternatywną podmiotowość każdej z bohaterek tej pracy; alternatywną wobec podmiotowości zaprojektowanej przez kontrkulturowy etos powołany i wdrażany przez męskich liderów kontrkultury w Polsce. Figurację jako metodę analizy zebranego materiału zastosowałam także badając powstałych pięć figuracji pod kątem odnalezienia części dla nich wspólnych, wyszukania podobieństw i analogii, by na podstawie tych zgodności ująć za pomocą jednej figuracji podmiotowość kobiety kontrkultury w ogóle. W ten sposób przeprowadzona synteza zebranego materiału, w efekcie której powstała figuracja Błaźnicy, przez którą opowiadam o doświadczeniu kobiet teatralnego nurtu kontrkultury w Polsce, stanowi drugą część rozprawy.

The purpose of the research The dissertation presents and analyses the experience of women associated with the Polish counterculture theatre. I analyse experiences of selected women who took part in this movement, as conveyed by their interpretations in the form of biographical narratives they constructed and theatrical activity they took up. The starting point of the reflection I am undertaking is a preliminary hypothesis about the specificity of the experience of being a woman in the counterculture theatre – both in theatre ensemble's operation and work organisation as well as in an actor training resulting in the roles they performed. The counterculture theatre ensembles based their actions on the idea that life and creation are mutually inseparable and postulated a different mode of existence than that of institutional or repertory theatres. Defying the administratively unified model of theatre, countercultural collectives were going beyond both temporal and spatial frameworks of theatre work, by defining their members' whole existence. By that very fact, they proposed an alternative lifestyle, their theatrical ventures went beyond the framework of theatre. Striving to change the fundamental, dominant cultural clichés, they were becoming something “more than theatre” (Jawłowska 1988). The aspirations of the counterculture theatre which proposed changes both on the level of artistic expression and cultural reality, that this movement was immersed in, seem inconsistent with the difficulties faced by the women who wanted to achieve their creative self-fulfilment in this environment. By analysing the movement's female participants' experiences as reconstructed by themselves, the dissertation not only aims to restore the memory of the actresses whose creative work has been neglected in the existing theatre studies, but also attempts to re-read the history of the Polish counterculture. Moreover, while treating a theatre group as an "ideal type" of social and public life model, the dissertation is meant to open a reflection on the basic cultural patterns, and in particular those concerning gender paradigms. Furthermore, the dissertation research methodology has become the means to achieve goals – by analysing the expression of women's experiences the dissertation recovers the cognitive potential contained in the experience category, which is significant for contemporary human studies. 2 Research Methodology The dissertation has an interdisciplinary character for at least two reasons. Firstly, due to the subject of the research, which combines theatre studies issues with sensitivity to women’s traditional cultural roles, projecting these questions on a wider social perspective, including especially the important category of experience. Secondly, due to the rich, varied methodology which will include deepened biographical interviews with selected figures of the theatrical movement, analysing and interpreting theatre performances and historical – including archival – research on the development of the counter-culture movement in the Polish theatre. The most important research category for the dissertation is an experience which I define as something "lived through" (Wilhelm Dilthey). I assume that experience is incomplete until "the livedthrough" is attributed with meaning during a creative retrospection (Victor W. Turner) which may result not only in a narrative but also, in the context of women that I study, be it theatrical activities. Hence, while studying the women's biographies, I determine their all creative acts as interpretations and representations of their own experiences, thus as an experience which they put in a structural framework. Therefore, I assume that studying an experience is studying its expression, analysing the experience mediated by an interpretation which, in turn, is always socially based. By that very fact, I observe the processual way of culture's existence and the category of experience becomes for me a process which is not only shaped by culture, but also shapes and re-shapes both the individual and – through its articulation, namely objectivization of its meaning – culture. The plan of the dissertation The dissertation consists of five analytical and interpretative chapters dedicated to individual biographies. While selecting the cases for individual interpretation, I was guided by the diversity of experiences criteria in order to outline a full range of possible stances, for example strategies of acting in the group as well as paths to artistic self-realisation. In effect, I dedicated particular chapters to: Ewa Benesz (1943), Anna Zubrzycki (1950), Jolanta Krukowska (1950), Ewa Wójciak (1951) and Erdmute Sobaszek (1957). As a result of each case study I created five figurations of subject of actresses of Polish counterculture – Oma, She-Foreigner, She-Dervish, She-Revolutionist and She- Acrobat. Each of these figurations appear as the alternative subjectivity of each protagonist of this work; alternative to subjectivity designed by the countercultural ethos established and implemented by the male leaders of the counterculture in Poland. Figuration as a method of analysis was applied also in searching for similarities and analogies between five individual figurations. By that means – by synthetizing selected cases and on the basis of its compliance – it emerged the figuration subjectivity of counterculture women in general in figuration of She-Jocker, whereby I describe the experience of being a woman in the theatrical counterculture movement in Poland, which is the second part of the dissertation.