Uspołecznienie systemu wsparcia dziecka i rodziny - od koncepcji do praktyki społecznej

Uspołecznienie jest pojęciem wykorzystywanym do opisu procesu włączania jednostek w formującą dane społeczeństwo sieć powiązań. W rozprawie uspołecznienie jest kluczem do eksploracji, z wykorzystaniem założeń paradygmatu nowego instytucjonalizmu, systemu wspierania dziecka i rodziny, który został wdrożony w Polsce w 2012 r. w wyniku wstrząsu legislacyjnego po wejściu w życie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. W powojennej Polsce, w polityce społecznej wobec rodziny następowało stopniowe przechodzenie od działań publicznych w ramach systemu opieki społecznej, przez świadczenie pomocy społecznej, do uruchomienia systemu wspierania rodziny, który – zgodnie z założeniami autorów zmiany – zakłada daleko idące uspołecznienie stosowanych rozwiązań. Odejście od instytucjonalnych form pomocy rodzinom doświadczającym trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych i położenie większego nacisku na działania profilaktyczne (wspieranie rodziny) świadczonych lokalnie oraz gruntowna rekonstrukcja systemu pieczy zastępczej (jako formy pomocy dziecku i rodzinie) wraz z założeniem o prymacie rodzinnych form pieczy nad instytucjonalnymi (zakładowymi) – to główne założenia zmiany porządku instytucjonalnego. Przyjmując perspektywę J.G. Marcha i J.P. Olsena, ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 2012 r. wprowadziła do rzeczywistości społecznej nowe reguły działania na rzecz wspierania i pomocy rodzinie w kryzysie oraz nowych aktorów społecznych, a aktorom działającym przed 2012 r. na podstawie ustawy o pomocy społecznej z 2004 r. przypisała nowe zadania związane z pełnionymi rolami zawodowymi. W rozprawie dokonano rekonstrukcji pola organizacyjnego wspieranie i pomoc rodzinie oraz analizy działających w nim aktorów zbiorowych, co pozwoliło określić strukturę pola. Analizie poddano sześciu aktorów: pracownika socjalnego, asystenta rodziny, rodzica zastępczego, koordynatora rodzinnej pieczy, sędziego rodzinnego i kuratora rodzinnego pochodzących z trzech kluczowych w polu organizacji formalnych – ośrodka pomocy społecznej, organizatora rodzinnej pieczy i sądu rodzinnego. Role zawodowe poszczególnych specjalistów scharakteryzowano według tego samego schematu (specyfika zawodu, zaawansowanie procesu profesjonalizacji, funkcja w polu wobec rodziny objętej wsparciem i wobec profesjonalistów, poziom obiektywnej niepewności roli), co pozwoliło ustalić hierarchię aktorów w polu. W kolejnym etapie analizy zidentyfikowano, określone przez nowe reguły, interakcje pomiędzy aktorami, warunkowane przez status i realne pozycje aktorów w polu, przypisane role, zadania i oczekiwania oraz przez strukturę pola. Interakcje pomiędzy zbiorowymi aktorami tworzą zinstytucjonalizowane życie w polu organizacyjnym. Wymienione czynniki są zarazem źródłem napięć i trudności w wypełnianiu oczekiwań społecznych związanych z rolą zawodową. Analizę statyczną pola organizacyjnego wspieranie i pomoc rodzinie odniesiono do danych zastanych na koniec 2020 r. Natomiast w analizie dynamicznej do ustalenia stanu rzeczywistego skutków wstrząsu legislacyjnego wykorzystano m.in. materiał empiryczny z badań jakościowo-ilościowych praktyki sądowej zaprojektowanych i zrealizowanych przez autorkę w latach 2016-2018 w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości. Wyniki analiz pokazują, że zmiana reguł nie przełożyła się na zmianę w działaniach społecznych w zakresie, jaki oczekiwał projektodawca – nie nastąpiło zasadnicze uspołecznienie systemu wsparcia dziecka i rodziny. Rozbieżność ta nie wynika z tego, że świat praktyki społecznej zakwestionował cele reformy, ale z deficytu działań publicznych towarzyszących zmianie reguł prawnych, w tym z braku umiejętności skutecznego reagowania na ujawniające się problemy wdrożeniowe. Dowodzi to, że regulacje prawne nie zmieniają rzeczywistości społecznej przez sam fakt ich wprowadzenia do porządku prawnego. Nośnikami zmiany nie są same regulacje, ale stosujący je ludzie.

Socialization encompasses the process of integrating individuals into the intricate network of relationships that make up a particular society. This dissertation focuses on socialization as a central theme, employing the new institutionalism paradigm to assess the child and family support system. This system was established in Poland in 2012 following significant legislative changes prompted by the enactment of the Act on Family Support and the Foster Care System. In post-war Poland, there has been a gradual transition in social policy for families, shifting from public initiatives within the social welfare system, through social assistance system, to the establishment of a family support system. The underlying goal of this transition, as envisioned by the architects of change, is to extensively socialize the adopted solutions. Departing from institutional forms of assistance for families facing difficulties in fulfilling their caregiving and nurturing functions, greater emphasis is placed on preventive actions through local family support and a thorough reconstruction of the foster care system. Moreover, the new institutional order emphasizes the primacy of family-based care over institutional care, constituting the core principles of this transformative change. Taking the perspective of J.G. March and J.P. Olsen, the 2012 Act on Family Support and the Foster Care System introduced new rules for supporting and assisting families in crisis, as well as new social actors, into the social reality. It also assigned new tasks related to their professional roles to the actors who were active before 2012 based on the 2004 Act on Social Assistance. This dissertation reconstructs the organizational field of family support and assistance and analyzes the collective actors operating within it, which helps to determine the field's structure. The analysis focuses on six actors: social worker, family assistant, foster parent, foster care coordinator, family court judge, and family court guardian, originating from three key formal organizations within the field: social welfare centers, foster care organizers, and family courts. The professional roles of these specialists are characterized using the same framework (professional specifics, level of professionalization, function in relation to supported families and professionals, level of objective role uncertainty), which enables to set up a hierarchy of actors within the field. In the next stage of analysis, interactions between actors, governed by their status, actual positions within the field, assigned roles, tasks, expectations, and the field's structure, are identified according to the new rules. The interactions between collective actors form institutionalized life within the organizational field. These factors are also a source of tensions and difficulties in fulfilling societal expectations related to professional roles. The static analysis of the organizational field of family support and assistance is based on data from the end of 2020. In the dynamic analysis, empirical material from qualitative-quantitative studies of judicial practice conducted by the author between 2016 and 2018 at the Institute of Justice is used to assess the actual effects of the legislative shock. The results of the analysis show that the change in rules did not lead to the desired changes in social practices as expected by the legislator. There was no fundamental socialization of the child and family support system. This discrepancy does not stem from a rejection of the reform's goals by the social practice, but rather from a lack of accompanying public actions following the change in legal rules, including the inability to effectively respond to emerging implementation problems. This demonstrates that legal regulations do not automatically transform social reality by their mere introduction into the legal order. The agents of change are not the regulations themselves but the people who implement them.